Vandaag zouden we vrij moeten hebben. Keti Koti verdient het om net als 5 mei een verplichte vrije dag te worden (en dan niet enkel om de vijf jaar). We vieren op deze dag dat het Koninkrijk der Nederlanden in 1863 de slavernij afschafte: de ketenen werden afgeworpen (of nou ja eigenlijk pas tien jaar later in 1873).
Een dag die voor iedere Nederlander een dag van emancipatie is, want ‘niemand is vrij totdat we allemaal vrij zijn’. Vorig jaar kwam dan eindelijk na 150 jaar het excuses van de Nederlandse regering en de koning vroeg op 1 juli bij het Nationaal monument slavernijverleden om vergiffenis. En alhoewel de koning vaststelde dat Tula destijds voor nu ‘heel normale’ waarden streed, bleef dat wat er na het excuus zou komen notoir vaag. De economische kant van het herstel bleef het hele ‘herdenkingsjaar’ lang aan de kant van de regering en koningshuis onderbelicht. We moeten het daarom blijven agenderen.
De actiegroep voor Zwarte emancipatie ‘Zwart Manifest‘ maakte voor de gemeente Amsterdam het actierapport Route naar herstel. Het rapport dat op 4 april dit jaar door wethouder Touria Melani in ontvangst werd genomen eindigt met zeventig concrete handvatten voor de lange en korte termijn. Wij plaatsen vandaag uit dit rapport hoofdstuk zeven over ‘holistische reparaties’, dat ook in veel contexten buiten Amsterdam toepasbaar is en dat de complexiteit van herstel van 300 jaar kolonialisme concretiseert en bevattelijk maakt.
Holistische Reparaties
Historische onrechtvaardigheden kunnen niet worden rechtgezet zonder het gebruik van holistische reparaties, een concept dat voortkomt uit de bredere discussie over herstelrecht en sociale rechtvaardigheid. Holistische reparaties verwijzen naar een benadering van herstel die een alomvattende aanpak hanteert om schade te herstellen die is toegebracht aan individuen, gemeenschappen of groepen. De term ‘holistisch’ verwijst naar het idee van heelheid en integratie, waarbij alle aspecten van een persoon of een gemeenschap in aanmerking worden genomen bij het streven naar herstel.
Holistische reparaties erkennen dat schade vaak meerdere dimensies heeft die niet alleen fysiek, maar ook emotioneel, psychologisch, sociaal en spiritueel van aard kan zijn. Door een holistische benadering te hanteren, streven holistische reparaties ernaar om een duurzaam herstelproces te bevorderen dat niet alleen gericht is op het corrigeren van specifieke onrechtvaardigheden, maar ook op het creëren van een rechtvaardiger, inclusieve en veerkrachtige samenleving. Een route naar herstel dat past en hoort in een stad als Amsterdam.
De aangeboden excuses vanuit de Nederlandse overheid, het koningshuis, de gemeente Amsterdam en diverse bedrijven toont aan dat er voortschrijdend inzicht is geweest over de noodzaak om de doorwerking van slavernij en kolonialisme, inclusief het daaraan verbonden institutionele en anti-Zwart racisme, aan te pakken. De excuses zijn een belangrijke en historische vorm van erkenning van de misdaden tegen de menselijkheid die met de slavernij zijn begaan en de erfenis, maar excuses zijn niet genoeg om de ongelijkheid die voortkomt uit het heden te herstellen. In zijn toespraak tijdens de nationale slavernijherdenking op 1 juli 2023 zei Koning Willem-Alexander het volgende:
Er is geen blauwdruk voor het proces van heling, verzoening en herstel. We betreden samen nieuw gebied. Laten we elkaar steunen en vasthouden! Het is vandaag zestig jaar geleden dat een groep Surinaamse Nederlanders door de binnenstad van Amsterdam trok met spandoeken waarop stond ‘Ketie Kotie fri moe de’. Zij ontstaken het herdenkingsvuur dat wij vandaag brandend houden.’ Het is vandaag zestig jaar geleden dat een groep Surinaamse Nederlanders door de binnenstad van Amsterdam trok met spandoeken waarop stond ‘Ketie Kotie fri moe de’. Zij ontstaken het herdenkingsvuur dat wij vandaag brandend houden.
Er bestaat inderdaad geen blauwdruk voor herstel, er is echter wel een lange geschiedenis van maatschappelijk debat, onderzoek, jurisprudentie en activisme rondom het vraagstuk van herstel, herstelbetalingen en reparaties.
Herstel wordt in het maatschappelijke debat vaak gereduceerd tot een eenmalige financiële uitkering aan nakomelingen van tot slaaf gemaakten om pijn uit het verleden goed te maken. De pijn en ongelijkheid uit het slavernijverleden is echter onmogelijk met een (eenmalige) financiële transactie recht te zetten. Zoals de reparatiedeskundige Esther-Standford Xosei aangeeft gaan herstel(betalingen) niet alleen over geld, het gaat over heling, wederopbouw en herstel op het gebied van cultuur, psychologie, economie, technologie, spiritualiteit en andere gebieden.
Het is belangrijk dat mensen uit gemeenschappen die getroffen zijn door de misdaad tegen de menselijkheid een stem krijgen in wat herstel of reparatie voor hen betekent. Naast ‘reparations’ (herstelbetalingen) wordt er ook wel gesproken van ‘reparatory justice’, wat zoveel betekent als ‘rechtsherstel’. De gedachte is dat er vanwege de aanhoudende structurele ongelijkheid in inkomen en vermogen op een brede manier naar herstel gekeken moet worden.
In dit adviesrapport ligt de focus op een brede definitie op herstel, en niet slechts op herstelbetalingen. Wel is het van belang om te benadrukken dat een breed pakket aan herstelmaatregelen geld zullen kosten en dat het te reserveren bedrag in verhouding dient te staan met het leed dat tot slaaf gemaakten is aangedaan en de ‘omgekeerde herstelbetalingen’ die plantage-eigenaren hebben ontvangen. De richtlijnen van de VN in combinatie met het 10-puntenplan van CARICOM en literatuur over rechtsherstel vormen het raamwerk voor dit adviesrapport.
De vijf categorieën van herstel
De VN veroordeelt de trans-Atlantische slavernij en de trans-Atlantische slavenhandel als een schending van de menselijke waardigheid en de fundamentele mensenrechten. Ook benadrukt de VN de ernstige gevolgen van de slavenhandel voor de getroffen bevolkingen, waaronder gedwongen arbeid, mishandeling, culturele onderdrukking en trauma’s die generaties lang hebben voortgeduurd.
Verder spreekt de VN over de vernietigende impact op de Zwarte identiteit en wijst het op het systematische proces van ontmenselijking, onderdrukking en culturele uitbuiting dat heeft geleid tot de ontwrichting van Zwarte gemeenschappen en de onderdrukking van hun identiteit en cultuur.
Daarnaast erkent de VN dat de gevolgen van deze historische praktijken tot op de dag van vandaag voortduren, met blijvende trauma’s, culturele vervormingen en sociaaleconomische ongelijkheden als gevolg. Verschillende VN rapporteurs benadrukken de noodzaak van erkenning, herstel en verzoening om de getroffen gemeenschappen te ondersteunen bij het herstellen van hun identiteit en het herstellen van de schade die is toegebracht door eeuwen van slavernij en uitbuiting.
Bovendien roept de VN op tot erkenning van de historische verantwoordelijkheid van landen die betrokken waren bij de slavenhandel, evenals tot maatregelen ter bevordering van verzoening, herstel van de rechten van de slachtoffers en bewustwording van deze bladzijde uit de geschiedenis.
Tot slot adviseert de VN maatregelen in lijn met het reparatiebeleid. Deze categoriseert verschillende elementen die moeten bijdragen aan ‘Holistisch Herstel’. Waarbij in deze context het uiteindelijke doel is dat Zwarte gemeenschappen hersteld zijn in Waardigheid, Identiteit en bovenal autonomie. De VN gebruikt de volgende vijf categorieën:
- Stoppen en voorkomen van herhaling;
- Restitutie in de zin van het herstellen van onrecht en het rechtzetten van historische fouten;
- Compensatie voor geleden schade
- Rehabilitatie gericht op het welzijn en de functionaliteit van individuen en gemeenschappen die schade hebben geleden, zoals fysieke of mentale trauma’s;
- Genoegdoening voor het leed uit het verleden.
Onder elke categorie valt een wijd scala aan doelstellingen en beleidsmaatregelen. Mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch wees erop dat de Nederlandse overheid kan leren van de mislukte poging van Duitsland en de manier waarop het heeft getracht om compensatie aan te bieden voor haar koloniale misdaden in Namibië. Het heeft hierbij gefaald om de getroffen gemeenschappen te consulteren waardoor de deal door de Namibische overheid en volksvertegenwoordigers werd afgewezen. Ook de gemeente Amsterdam kan van deze casus leren. Human Rights Watch stelt:
Een waarachtige erkenning van koloniale misdaden, waaronder slavernij en andere vormen van uitbuiting, vergt herstelmaatregelen die dienen als een vorm van verantwoording en erkenning van de hedendaagse impact van kolonialisme.
Reparaties kunnen veel vormen aannemen, waaronder restitutie, compensatie, rehabilitatie, tevredenstelling, en garanties tegen herhaling van gebeurtenissen. Luisteren naar getroffen gemeenschappen is een belangrijke stap in het vaststellen
van de juiste vorm voor reparatie maatregelen.
Ook hoogleraar rechtsfilosofie aan de VU Wouter Veraert benadrukt dat ‘passende herstelmaatregelen in nauw overleg met de betrokken gemeenschappen’ van belang zijn, anders zijn ze ‘puur symbolisch’. De VN onderstreept het belang van een gezamenlijke aanpak en verwijst naar het 10-puntenplan van CARICOM.
Het CARICOM-collectief is een goed voorbeeld van een gedupeerde belangenorganisatie [van het Caribisch gebied, red.] die zich inzet voor erkenning, excuses en herstel voor de historische onrechtvaardigheden die hun samenlevingen hebben beïnvloed. Het 10-puntenplan bestaat uit: een volledige formele verontschuldiging, repatriëring, inheemse ontwikkelingsprogramma’s, culturele instellingen, steun voor de volksgezondheid, uitroeiing van analfabetisme, een Afrikaans kennisprogramma, psychologische rehabilitatie, technologieoverdracht en kwijtschelding van schulden. De eisen kunnen worden gecategoriseerd op basis van het raamwerk van de VN.
Schuldkwijtschelding kan worden gelezen als een vorm van compensatie, aangezien schulden vaak ontstaan als gevolg van koloniale uitbuiting waarbij rijkdom werd onttrokken aan de gekoloniseerde gebieden. Het kwijtschelden van schulden kan worden gezien als een stap om de ongelijkheid en het onrecht dat voortkomt uit dit verleden recht te zetten. Echter, het kan ook gezien worden als Stoppen, het vereist namelijk het ontmantelen van systemen die de onderdrukking voortzetten, maar ook maatregelen om vergelijkbare situaties in de toekomst te voorkomen.
Restitutie, waarbij families worden herenigd en gevangenen worden vrijgelaten, kan worden gezien als een onderdeel van de eis tot repatriëring, waarbij nazaten het recht krijgen om terug te keren naar een historisch thuisland. Dit wordt bemoeilijkt in het geval van slavernij, waar de vernietiging van gemeenschap en identiteit een groot deel van de aangerichte schade vormt. Waar horen mensen thuis die niet meer kunnen achterhalen waar hun etnische wortels liggen? Mensen uit het Afrikaans continent die tot slaaf zijn gemaakt en naar andere delen van de wereld zijn verscheept, kunnen vaak niet meer traceren waar ze exact vandaan komen. Zoals burgemeester Halsema in haar toespraak op 1 juli 2021 zei:
Tussen 1500 en 1880 vielen tenminste 12,5 miljoen mensen aan de trans-Atlantische slavenhandel ten prooi. Zij werden uit hun huizen gesleurd, families werden uiteengereten, hun vrijheid werd vermorzeld. Mensen werden beroofd van hun familienamen, van hun geschiedenis, hun identiteit. Zij werden vernederd, geslagen, vermoord.
Onderdeel van het systeem van slavernij was dat hun taal, cultuur en identiteit werd uitgewist. Wanneer er meerdere, elkaar kruisende misdaden zijn gepleegd, wordt het
moeilijker om de specifieke situatie te vinden die kan worden hersteld. CARICOM stelt dat burgerschapsprocessen en het traceren van genealogie gebruikt moet worden om dit aspect van herstelrecht te vervullen.
Medische, psychologische en educatieve ondersteuning worden beschouwd als aspecten van Rehabilitatie. CARICOM pleit voor de financiering en bouw van centra, evenals culturele educatiecentra, om de bevolking te rehabiliteren en hen te transformeren tot zelfbewuste ‘veranderaars’. Structurele herstelinvesteringen zouden significante resultaten opleveren. Men is van mening dat investeringen in de regio gepaard gaan met meer externe investeringen in een land. Het beperken van deze investeringen kan echter het progressieve doel en de stabiliteit van investeringen belemmeren. Daarom wordt er gepleit voor herstelbetalingen als middel voor dergelijke investeringen.
Nederland heeft al excuses aangeboden voor de slavernij en verschillende daden tegen hun voormalige koloniën. Echter, veel daden zijn tot op heden ook onbesproken gebleven. De breedste verontschuldiging werd gegeven voor de trans-Atlantische slavernij, met specifieke vermelding van enkele voormalige gekoloniseerde gebieden. De inheemse gemeenschappen die werden ontworteld om plaats te maken voor de slavenplantages werden vaak buiten beschouwing gelaten.
CARICOM blijft excuses eisen voor deze daden als onderdeel van hun eis voor Genoegdoening. Het verzoek om een Afrikaans kennisprogramma valt ook onder deze categorie. De gemeenschap beschrijft hun gebrek aan identiteit niet alleen als gevolg van de vernietiging ervan, maar ook door het gebrek aan historische erkenning en waarde die eraan wordt gehecht in de internationale historische wereld. Al deze elementen zijn essentieel voor genoegdoening, omdat het een volledige erkenning van de fouten impliceert en de introductie van dit verhaal in het binnenlandse en internationale discours bevordert.
De vraag van CARICOM naar technologieoverdracht past binnen het kader van Compensatie. Het wordt steeds complexer om de benodigde vaardigheden en het intellectuele eigendom te verkrijgen voor het produceren, implementeren, onderhouden en gebruiken van hoogwaardige technologie. Hiervoor zijn vaak geavanceerde opleidingen en wereldwijde netwerken van hulpbronnen en handel nodig. Het achterhouden van technologieën was een wijdverbreid fenomeen tijdens het kolonialisme, zoals CARICOM aangeeft met de slogan ‘In de koloniën mag geen spijker worden geslagen’. Maatregelen om deze historische ongelijkheid te herstellen gaan verder dan restitutie. Het bieden van toegang verbetert wel de autonomie van deze gebieden, en het kan een vorm van materiële compensatie zijn voor de onderdrukking waar de gemeenschappen onder hebben geleden.
Route naar Herstel is een adviesrapport van het Zwart Manifest voor de gemeente Amsterdam. Het adviesrapport is namens het Zwart Manifest geschreven door Mitchell Esajas (The Black Archives) en Dionne Abdoelhafiezkhan (IZI Solutions). De literatuurstudie is verricht door Cedric Joy Berkelouw (The Black Archives). Dit rapport is mede tot stand gekomen door de steun van Nikita Krouwel, Jerry Afriyie en Joanna Rijsdam.
