Geef werkers, niet alleen aandeelhouders, zeggenschap in ondernemingen

Het is tijd dat werkers meer invloed krijgen op de koers en het bestuur van bedrijven, aldus het boek Democratiseer ons werk! Dat doet niet alleen recht aan de waarde van hun werk, maar is ook bevorderlijk voor de transitie naar een groene economie.

Jacobin #2
komt uit.
Abonneer je voor €30 en we sturen hem op.

In maart 2020, tijdens de eerste lockdowns, lag het dagelijkse leven in veel landen stil. Ziekenhuizen waren overvol, schappen van supermarkten leeg, en distributiecentra draaiden overuren. De economische machine haperde. Deze problemen brachten heel duidelijk aan het licht hoe alle sectoren van de economie draaien op mensenwerk. Artsen en verplegers, vrachtwagenchauffeurs en bezorgers, leraren en jeugdhulpverleners – vele beroepsgroepen werden zichtbaarder dan ooit. 

Laagbetaalde werkers die structureel over het hoofd worden gezien en nauwelijks waardering krijgen, heetten opeens ‘cruciaal’. Terwijl veel goedbetaalde werkers veilig thuiszaten, stonden de meest kwetsbare groepen – werkers in distributiecentra, seizoensarbeiders – buitenproportioneel bloot aan de gevaren van covid, met alle gevolgen van dien (besmetting betekende vaak baanverlies).

Even vonden linkse en rechtse partijen eensgezind dat de werkers in de zorg meer waardering verdienen. De Tweede Kamer debatteerde over extra investeringen op de lange termijn in de sector. Rutte wees die ideeën van de hand. Toch schroomde hij niet om op persconferenties keer op keer een lofzang op ‘onze zorghelden‘ af te steken.

Manifest voor de rechten van werknemers

Nu, slechts twee jaar later, lijken we al teruggekeerd naar business as usual. Met de laatste golf van de covidpandemie is ook de maatschappelijke interesse voor deze werkers weggeëbd. Des te belangrijker is Het manifest voor de rechten van werknemers dat in mei 2020 verscheen. Gepubliceerd in 27 talen (waaronder het Nederlands), werd de tekst door meer dan drieduizend onderzoekers over de hele wereld ondertekend. Het manifest is kort daarop ook in boekvorm verschenen, aangevuld door een verzameling actuele en verdiepende essays. De Nederlandse vertaling Democratiseer ons werk! Pleidooi voor een reorganisatie van de economie werd vorige maand in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam gepresenteerd. 

Het manifest is voortgekomen uit een opiniestuk in Le Monde dat de drie wetenschappers Isabelle Ferreras, Julie Battilana, en Dominique Méda schreven naar aanleiding van de situatie van werkers in pandemie. Omdat vrouwen in de wetenschap nog altijd schandalig ondervertegenwoordigd zijn, besloten ze in eerste instantie met vrouwelijke collega’s samen te werken. Om deze reden is elk essay in het boek Democratiseer ons werk! geschreven door een vrouwelijke wetenschapper, elk met een ander gebied van expertise.

Het manifest is een overtuigende oproep om werk een belangrijkere plek toe te kennen in de organisatie van de economie. Drie principes staan daarbij centraal: het democratiseren, het ‘decommodificeren’, en het ‘decarboniseren’ van werk. Het gaat erom werkenden een grotere zeggenschap te geven in ondernemingen, werk niet als handelswaar te behandelen, en een groenere economie mogelijk te maken. 

De macht van de aandeelhouders

Om de insteek van dit pleidooi te begrijpen, is het goed om te herinneren dat de macht van aandeelhouders over ondernemingen sinds de jaren zeventig sluipenderwijs is gegroeid. Winst maken is het allesoverheersende doel geworden. Tegelijkertijd is de invloed van organen die het belang van werkers vertegenwoordigen – ondernemingsraden en medezeggenschapsraden – afgenomen. De behandeling van werkers als een van de vele stakeholders in een onderneming, miskent niet alleen hun onmisbare rol, maar ondermijnt ook hun positie.

Een investering van arbeid is altijd die ‘van iemands geest en lichaam, van iemands gezondheid – iemands eigen leven’.

Het manifest brengt een voor de hand liggend feit naar voren: wie arbeid investeert, kan niet worden vergeleken met wie kapitaal investeert. Een investering van arbeid is altijd die ‘van iemands geest en lichaam, van iemands gezondheid – iemands eigen leven’. Daarentegen is het risico dat kapitaalinvesteerders nemen maar heel beperkt, zoals Isabelle Ferreras in haar bijdrage in Democratiseer ons werk! stelt. Iets wat duidelijk tot uiting komt in de term ‘beperkte aansprakelijkheid’.

Daarbij komen twee andere bekende redenen voor de structureel verzwakte positie van werkers. Ten eerste is er de informalisering van de economie: de toename van tijdelijke dienstverbanden en platformwerk. Een tweede reden is de decennialange erosie van de vakbonden, traditioneel gezien de organisaties die door collectief onderhandelen de belangen van werkers behartigen.

Democratie op de werkplaats 

Met hun pleidooi voor democratisering beroepen de auteurs zich op een oud socialistisch ideaal: dat van de zogeheten ‘economische democratie’ of workplace democracy. De strijd voor inkomensgelijkheid gaat niet ver genoeg, want gelijkheid moet ook op de werkvloer worden gerealiseerd door het invoeren van democratische praktijken. Maar waar radicale varianten van economische democratie de afschaffing van de loonarbeid als inzet hebben, en de vervanging van de bedrijfshiërarchie door het zelfbestuur van arbeiders, kiezen de auteurs voor een minder utopisch, maar daarmee wel haalbaarder voorstel.

Werkers zouden volgens dit voorstel inspraak moeten hebben bij de keuze voor een ceo, het bepalen van de algemene koers van een onderneming, en het maken van beslissingen over de winstverdeling. Voorbeelden die de auteurs noemen zijn Mondragon, een Spaanse organisatie van coöperatieven, en de Amerikaanse detailhandelaar Costco. Bij Mondragon kiest een algemene vergadering ieder jaar het management. En Costco, de ‘anti-Walmart‘, zoals The New York Times het bedrijf doopte, staat bekend om zijn relatief hoge lonen en goede arbeidsvoorwaarden.

Lisa Herzog stelt dat een baangarantie ook de machtsverhoudingen op de werkvloer zou veranderen, omdat werkers zich makkelijker uitspreken wanneer zij verzekerd zijn van een baan.

Het idee om werk te democratiseren hangt nauw samen met het ‘decommodificeren’ van werk. Simpel gezegd: de marktwerking moet worden tegengegaan, terwijl bepaalde sectoren buiten de markt worden geplaatst. Belangrijk in het manifest is het voorstel voor een universele baangarantie. Zoals artikel 23 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens stelt, heeft ieder mens recht op waardig werk. Niet alleen zou de werkloosheid door een baangarantie afnemen; ook zou de arbeidsmarkt – die Pavilina Tcherneva mooi omschrijft als een ‘wreed stoelendansspel’ – een veiligheidsnet krijgen. Lisa Herzog stelt in haar bijdrage aan het boek terecht dat zo’n garantie ook de machtsverhoudingen op de werkvloer zou veranderen, omdat werkers zich makkelijker uitspreken wanneer zij verzekerd zijn van een baan. Een experimenteel project dat in dit verband tot voorbeeld dient is het Franse Territoires zéro chômeur de longue durée, dat gebieden zonder werkloosheid als doel heeft.

Democratie is de voorwaarde voor een groenere economie

Als de economische ontwikkelingen in de laatste decennia iets hebben laten zien, dan is het dat een groenere economie geen prioriteit is van aandeelhouders. Terwijl de belangen van werkers en die van de klimaatbeweging vaak tegen elkaar worden uitgespeeld (‘end of the month’ of ‘end of the world’?), betogen de auteurs dat de strijd voor eerlijker werk inherent verweven is met die voor de planeet. 

En toch bestaan er spanningen tussen de arbeidersbeweging en de milieubeweging. Dat is ook niet vreemd, want de komende herstructurering van de economie zal in vele sectoren gepaard gaan met baanverlies. Maar er zullen ook veel nieuwe banen ontstaan. Daarom pleit Dominique Méda in haar bijdrage voor anticiperende maatregelen (zoals de baangarantie) die de schokken van de groene transitie moeten dempen. Alyssa Battistoni wijst erop dat investeringen zelf gedemocratiseerd moeten worden voor een duurzamere economie, door meer regelgeving van overheden.

Het project kiest er bewust voor om over ‘decarboniseren’ te spreken: het fossielvrij maken van de economie. Het blindstaren op de groei van het bbp leidt tot een veronachtzaming van de natuur en het sociale welzijn. Maar in plaats van het loskoppelen van de economie van het idee van groei, zoals de degrowth-beweging voorstelt, willen de auteurs vooral grenzen aan de groei stellen en op zoek naar nieuwe indicatoren voor welvaart.

Al met al zijn het manifest en het boek Democratiseer ons werk! een urgent appèl aan ondernemingen om de jarenlange hegemonie van aandeelhouders te doorbreken, niet alleen voor werkers, maar ook voor de planeet. Want de arbeid die werkers dagelijks investeren is essentieel; de winst van aandeelhouders niet.

Helmer Stoel is redacteur van Jacobin Nederland.

Steun de groei van het socialisme in Nederland

Abonneer je voor €20 en krijg toegang tot alle artikelen of voor €30 en ontvang dit jaar twee nummers op papier