Delven van uiteenlopende grondstoffen, van olie en gas tot aan metalen als kobalt en nikkel, zorgt voor een reeks problemen: onteigening en verdrijving van lokale bevolking, vervuiling van water en grond. Om protest de kop in te drukken grijpen overheden naar autoritair bestuur en mensenrechtenschendingen om onwillige projecten erdoor te drukken. Transnationale bedrijven zien enkel winst en gebruiken vrijhandelsverdragen om hun belangen af te schermen tegen de wensen van de bevolking.
In het plan voor lithiummijnbouw in West-Servië komen alle facetten van de grondstofvloek samen. Al jarenlang wil het Brits-Australische mijnbouwbedrijf Rio Tinto in de Jadarvallei delven naar het mineraal dat van groot belang is voor de productie van elektrische auto’s. Tegelijkertijd protesteren honderdduizenden Serviërs om verschillende redenen tegen de mijn: bewoners willen niet van hun land verdreven worden, anderen zijn bang voor de gevolgen van watervervuiling van de mijn. Dat laatste is niet zonder reden: uit een peer review onderzoek in Scientific Reports, blijkt dat lithiummijnbouw ‘een constante bedreiging voor vervuiling’ is van grondwater. 2,5 miljoen mensen in Servië, bijna een derde van de populatie, is hiervan afhankelijk.
Dat Rio Tinto, een van de grootste mijnbouwbedrijven ter wereld, het spel hoog speelt, blijkt uit de klacht die het bedrijf in 2021 indiende tegen de Servische overheid nadat zij had aangekondigd dat het project geen doorgang zou vinden. Dat deed het bedrijf op basis van een vrijhandelsverdrag tussen Servië en het Verenigd Koninkrijk, waarin ook een investor-state dispute settlement-clausule (ISDS) zit. Daarmee kan Rio Tinto via een geheime rechtszitting geld claimen vanwege schade die het bedrijf zou hebben als de mijn geen doorgang zou vinden.
In 2022 zette president Aleksandar Vucic na maandenlange protesten definitief een streep door het megalomane project. Althans, dat dacht men. Als een zombie is het plan voor de lithiummijn tot leven gekomen, waarbij onduidelijk is of de dreigende rechtszaak van Rio Tinto ermee te maken had. In juli 2024 gaf het hooggerechtshof Rio Tinto een vergunning en enkele dagen later tekende de Europese Commissie een overeenkomst met Servië over toekomstige levering van lithium aan de Europese Unie. Prominente aanwezigen waren Eurocommissaris voor de Green Deal Maroš Šefčovif en de Duitse Bondskanselier Olaf Scholz, die met hongerige ogen naar de lithiumvoorraad kijken. Als zetbaas van de machtige Duitse auto-industrie probeert Scholz het bedrijfsleven te helpen bij de omschakeling naar elektrische voertuigen. En hoewel Volkswagen continue de noodklok luidt over concurrentie uit China en hint op massaontslagen, maakte het vlaggenschip van de Duitse industrie in 2023 bijna 18 miljard euro winst, een stijging van ruim 13 procent in vergelijking met het jaar ervoor.
‘Servië dreigt een mijnkolonie voor de Europese Unie te worden.’
Ook Rio Tinto heeft korte lijntjes met machtige politici. Zo had het bedrijf meermaals lobbycontacten met Šefčovif over het Jadar-project, blijkt uit data van lobbywaakhond Lobbywatch: in 2021 spraken het mijnbouwbedrijf met de eurocommissaris over ‘ruwe grondstoffen’ in Servië en in januari 2024 werd op het World Economic Forum in Davos verder gepraat. Het Europese beleid ligt in lijn met de nieuwe Critical Raw Materials Act (CRWA), waarmee de EU de toevoer van grondstoffen wil veiligstellen, vooral als ze dienen voor de ‘groene transitie’ die ze voor ogen heeft. Maar door grondstofdelving buiten de EU zorgt de binnenlandse vergroeningsagenda voor vervuiling en mensenrechtenschendingen buiten het eigen grondgebied. Verdient die ‘groene’ agenda dan wel die kleur, of is hij meer ‘zwart’ van vervuiling en ‘rood’ vanwege het bloed dat aan de winning kleeft?
Het criminaliseren van verzet
Aan de ambities van de EU geven de Serviërs geen gehoor: zij gaan weer en masse de straat op om te voorkomen dat de lithiummijn in Jadar werkelijkheid wordt. ‘Servië dreigt een mijnkolonie voor de Europese Unie te worden.’ Aleksandar Matković draait er niet omheen. De econoom is een van de gezichten van de protestbewegingen tegen mijnbouw in de Jadarvallei en wijst in publicaties op de negatieve effecten van het plan op de volksgezondheid en het milieu. Ook ontkracht hij de beoogde economische groei en stijging van welvaart van de Servische bevolking die gepaard zou gaan met het project. ‘Er is geen relatie tussen toenamen van buitenlandse investeringen en stijging van de levensstandaard van de inwoners van Servië’, legt Matković uit. Buitenlandse investeringen in mijnbouw stegen van 26 miljoen euro in 2014 naar 704,8 in 2023, 27 keer meer dan tien jaar ervoor. In diezelfde periode stagneerde de groei van het bruto nationaal product, aldus Matković. En de voorspellingen voor de toekomst zien er ook niet rooskleurig uit. In 2022 meldde Le Monde Diplomatique dat Rio Tinto met de Jadarmijn in tien jaar vier miljard euro winst zou halen, terwijl de mijnvergunning slechts 300 miljoen euro zou opleveren voor de Servische schatkist.
Voor Matković is het Jadar-project geen geïsoleerd geval. Negen organisaties uit Portugal, Duitsland, Chili, Spanje en Servië tekenden de door Matković opgestelde verklaring waarin zij zich solidair verklaarden met elkaars strijd tegen lithiumwinning. Ze zien dezelfde patronen en verbanden terugkomen: omwille van de transformatie van de Duitse auto-industrie – van de verbrandingsmotor naar de elektrische auto – worden mensen uit hun huizen verdreven, leefomgevingen vervuild en winst gemaakt die niet bij de mensen uit de wingewesten terecht komt.
‘Wij werden door een organisatie op een lijst van “ecoterroristen” geplaatst. Een van mijn vrienden is in haar vijfde maand van haar zwangerschap en kreeg een huisdoorzoeking door de antiterrorisme-eenheid.’
Matković bekendheid zorgt ervoor dat hij sinds augustus anonieme doodsbedreigingen krijgt. ‘We zullen je volgen totdat je verdwijnt, klootzak’, kreeg hij van een Telegramaccount in die maand. Toen hij enkele weken later een lezing gaf in Kroatië kreeg hij weer doodsbedreigingen – en de app zei dat de verzender 500 meter van hem vandaan was. Matković blijft rustig onder de berichten, maar plaatst ze wel in een breder kader van toenemende repressie en criminalisering van oppositie tegen de Jadarmijn. ‘Wij werden door een organisatie op een lijst van “ecoterroristen” geplaatst. Een van mijn vrienden is in haar vijfde maand van haar zwangerschap en kreeg een huisdoorzoeking door de antiterrorisme-eenheid.’ Matković ziet dat de regering autoritairder wordt nu de protesten doorgaan. ‘Op dit moment ben ik veilig, maar ik ben bang voor ons land, want dit project brengt de veiligheid van de bevolking in gevaar.’
Dat verzet tegen grondstofdelving gevaarlijk is blijkt uit recente cijfers van de Britse mensenrechtenorganisatie Global Witness. In 2023 werden mondiaal minstens 196 milieu- en mensenrechtenverdedigers vermoord. Vijfentwintig daarvan protesteerden tegen mijnbouwprojecten en grondstofwinning, voornamelijk in Latijns-Amerika.
Investeer in OV en infrastructuur
Op 16 oktober spreken Matković en anderen voor het Europees Parlement om de leden op andere gedachten te brengen over de Europese steun voor de lithiummijn. ‘De groene transitie zal door kiezers in de EU anders worden gezien als duidelijk wordt dat “groene plannen” eigenlijk neerkomen op vervuiling, doodsbedreigingen, geweld, autoritaire regimes.’ In een statement hebben de Europese Groenen hun steun betuigd aan de protestbeweging in Servië. De winst gaat naar Rio Tinto, en de lokale bevolking en leefomgeving worden grote schade toegebracht en dat kan niet, vindt de fractie. ‘Laten we niet de fouten van het verleden herhalen, toen de jacht op belangrijke grondstoffen voor energie leidden tot vervuiling en ondermijning van samenlevingen,’ aldus Thomas Waitz, de Oostenrijkse covoorzitter van De Groenen in het Europees Parlement. Hij pleit ervoor dat de EU grondstofrijke landen helpt bij het delven, verwerken en recyclen van stoffen op dezelfde wijze als in de EU, en de rechten van gemeenschappen, natuur en biodiversiteit op de voorgrond wordt geplaatst.
Hoewel Matković de steun verwelkomt, is hij ook kritisch op het statement: hij ziet geen breuk met een kapitalistische wijze van grondstoffen delven en inzetten. Concurrentie blijft de grote drijfveer, terwijl met coördinatie en planning betere oplossingen bereikt kunnen worden. ‘Het draait nog steeds om uitbreiding van autobezit in het belang van private bedrijven. Als we een echte groene transitie willen, moeten we ons focussen op de belangen van burgers en niet die van bedrijven.’ In de Servische krant Danas gaf Matković alvast een voorschot op welke richting het moet gaan. ‘Het publieke vertoog is dat elektrische auto’s een wondermiddel zijn waarmee het klimaatprobleem wordt opgelost, maar dat is niet waar. We hebben meer investeringen nodig in openbaar vervoer en infrastructuur.’
Teun Dominicus is redacteur van Jacobin Nederland.
