Op de Dam verzamelen zich een paar honderd mensen. Velen dragen rode handschoenen. Die moeten het bloed symboliseren dat aan de handen van de Servische regering kleeft. In Novi Sad, de tweede stad van Servië, stortte op 1 november 2024 de overkapping van een treinstation in. Vijftien mensen overleden. Twee mensen raakten zwaar gewond. Sindsdien zijn er protesten en stakingen die alsmaar groter worden.
We houden 15 minuten stilte voor de mensen die op 1 november overleden. Daarna worden hun namen voorgelezen en volgt er een speech. Een aanklacht tegen de corrupte Servische regering. De verbouwing van het treinstation van Novi Sad had 65 miljoen euro gekost, maar veel van dat geld verdween waarschijnlijk in de handen van regeringshandlangers.
Het was een prestige project om het eigenzinnige brutalistische station uit 1965 verder te moderniseren. Chinese en Hongaarse bouwbedrijven waren erbij betrokken, landen die allebei baat hebben bij een snelle treinverbinding tussen Belgrado en Boedapest. Maar wat ontbrak was bouwkundig toezicht. Na het ongeluk werd er niemand ter verantwoording geroepen.
Ook werden de bouwplannen en de documenten die door de Chinese en Hongaarse bedrijven waren ondertekend niet geopenbaard. ‘In een normaal democratisch land zou dit ook gebeuren, maar het autoritaire regime koos in plaats daarvan voor repressie,’ lees ik op een flyer die ik in mijn handen gedrukt krijg.
‘Er zijn geen eerlijke verkiezingen en ook geen vrije pers. Mensen zijn vaak slecht geïnformeerd. Ondertussen weet iedereen dat je zonder geld en connecties nergens bent. Iedereen is het zat.’
Studenten in Novi Sad begonnen na de tragedie te demonstreren voor gerechtigheid. Deze demonstraties werden steeds groter. Het werden stakingen en blokkades. Eerst alleen de universiteiten, maar later ook belangrijke verkeersaders en steeds meer mensen sluiten zich aan.
De Servische regering onder leiding van de autocratische president Aleksandar Vučić probeert de demonstranten af te schilderen als buitenlandse huurlingen die het land willen destabiliseren. Op de Dam verzamelen zich Servische demonstranten en sympathisanten die dit beeld willen ontkrachten. Het is de Servische regering die bloed aan hun handen heeft en moet aftreden.
Wie heeft dit georganiseerd vraag ik de vrouw die eerder de vijftien namen uitsprak door de megafoon. ‘Wij allemaal’, antwoordt ze. ‘De studenten in Servië, die de protesten begonnen, hebben ook geen leiders en wij handelen solidair met hen. We zijn niet letterlijk bij hen op straat, maar mentaal wel. Daarom staan we vandaag hier op de Dam om hen te laten zien dat ze niet alleen zijn.’
Ideologieloos
‘Het is een vorm van directe democratie.’ vertelt Jelena, 28. Ik drink met haar en Dragan, 42 en Zana, 38 een kop koffie na het protest. Ze zijn alle drie academici en werken op Nederlandse universiteiten.
Hun namen zijn gefingeerd en aan welke universiteit ze hier werken vermelden ze liever ook niet. Jelena vermoedt dat er deze ochtend ook Servische agenten op de Dam stonden. Ze wil niet dat haar familie in Servië lijdt onder haar politiek activisme. Zij wonen in een klein provinciestadje waar iedereen elkaar kent. Daar is het nog een stuk lastiger om actie te voeren. ‘Zeker als je zoals mijn moeder bijvoorbeeld bij de lokale bibliotheek werkt of een andere overheidsbaan hebt.’
Dragan vertelt over de protesten in Servië: ‘Er wordt heel gericht gekeken naar wat er op het spel staat en daar wordt naar gehandeld. De beweging kent geen leiders en ook geen vaste ideologie. Ze maken in groepjes beslissingen en handelen daarnaar.’
Zana: ‘Er zijn geen eerlijke verkiezingen en ook geen vrije pers. Mensen zijn vaak slecht geïnformeerd. Ondertussen weet iedereen dat je zonder geld en connecties nergens bent. Iedereen is het zat. Steeds meer mensen sluiten zich aan. Ook al is het gevaarlijk, worden ze opgepakt, door de politie gemept en rijden er auto’s op ze in. Ze zijn niet meer te stoppen.’
Maar ook hier kunnen de media ons nog wel wat beter informeren. Jelena vertelt hoe een collega aan de universiteit haar bleef uitleggen dat de studenten tegen de invloed van Rusland protesteren. Ze kwam er maar niet tussen: ‘Ik erger me er kapot aan dat mensen denken dat de protesten met “de invloed van Poetin” van doen hebben of dat ze denken dat we tot de EU willen toetreden. Wij sturen wapens naar Oekraïne en Vučić probeert nu met Trump aan te pappen. De demonstranten zijn niet per se anti-EU, maar ze zijn bijvoorbeeld wel kritisch op de steun die de EU geeft aan Rio Tinto, een lithiummijn in west-Servië, die het ecosysteem gaat verpesten en van Servië een koloniaal wingewest maakt. De EU steunt de oppositie niet. Ze blijven stil over de protesten. In Davos ontmoetten Von der Leyen en Vučić elkaar, maar waarschijnlijk ging het alleen over Rio Tinto. Zelfs een sociaaldemocraat als Olaf Scholz steunt Vučić. Het is allemaal niet zo simpel in een hokje te stoppen.’
‘En tegelijkertijd is wat er nu gebeurt juist heel simpel,’ valt Zana haar bij. ‘Het is zelfs zo basaal dat links en rechts samen demonstreert en dat de studenten pretenderen geen ideologie aan te hangen. We strijden voor een recht op leven. Zo basaal is het.’
‘Wat wil je bereiken nadat politici zijn opgestapt? We moeten natuurlijk verder gaan dan het liberale praatje “corruptie is slecht”.’
Het valt me op dat er weinig vlaggen te zien waren op de Dam. ‘Inderdaad, linkse Serven hebben een gecompliceerde relatie met de vlag vanwege de Joegoslavië-oorlog in de jaren negentig. Wat je wel ziet is dat de vlag in bepaalde mate wordt teruggeclaimd door demonstranten, meer met het idee wat een staat ook kan zijn. Dat het voor zijn burgers kan zorgen. Dat het niet enkel een vehikel is voor oligarchen om zich over de rug van die burgers te verrijken.’
Ondertussen blijft nationalisme ook een probleem in Servië. President Vučić trapt om de zoveel tijd op het nationalistische register. In 2020 bedacht hij de nieuwe feestdag ‘Dag van de eenheid en de vlag’. Een nationalistische feestdag die zowel binnen als buiten Servië volgens hem gevierd zou moeten worden en die in 2021 gelijk zorgde voor spanningen in Montenegro waar relatief veel Serven wonen.
Jelena: ‘De demonstranten organiseren zich zonder ideologie. Dit is ook een beetje gevaarlijk. Want waarvoor sta je? Wat wil je bereiken nadat politici zijn opgestapt? We moeten natuurlijk verder gaan dan het liberale praatje “corruptie is slecht”. We moeten met plannen komen die ons allemaal ten goede komen, niet de elite. Niet alleen de mensen die in een “meritocratie” de nieuwe winnaars zullen zijn. ’
Zana: ‘De energie die er nu is moet op een bepaalde manier gechanneld worden. De oppositiepartijen zijn heel zwak. Mochten er straks wel verkiezingen komen, dan moet er een duidelijk alternatief zijn. Dat is er nu niet. Maar tja dit is dus de reden waarom mensen de straat op gaan. Het is een beetje kip-ei. Ik ben erg benieuwd hoe het verder gaat.’
Publieke ruimte in puin
‘Vrije verkiezingen bestaan dus niet in Servië,’ gaat Zana verder. ‘Als je stemt en je bent lid van de SNS dan moet je een foto sturen naar de lokale tak van de SNS-partij. In ruil krijg je dan een beetje geld of iets te eten. En je moet ook in die stad geregistreerd staan om te stemmen. Bij de afgelopen verkiezingen werden er zelfs mensen uit Bosnië voor een dag met een bus naar Belgrado gebracht en daar geregistreerd en gedwongen op de SNS te stemmen.’
Jelena: ‘Ze worden wel sandwichstemmers genoemd. Na het stemmen kregen ze een lekkere sandwich. Het is natuurlijk triest, want het gaat om hele arme mensen die blij zijn met een broodje. Vaak zijn het Roma, die gechanteerd worden en waarschijnlijk ook geïntimideerd.’
‘Leven in Servië is gewoon onmogelijk, ‘ verzucht Dragan. ‘In elk land en elke sector is er wel corruptie en vriendjespolitiek, maar in Servië loopt het op dit moment de spuigaten uit. Hier in Nederland bijvoorbeeld heb je in ieder geval persvrijheid en je kunt rechtszaken aanspannen. In Servië ben je niets zonder connecties. Ik heb nu een best goede baan aan de universiteit. Toen ik mijn vrienden het goede nieuws vertelde, zeiden ze: “wie kende je?” Ze konden zich niet voorstellen dat ik “gewoon” gesolliciteerd had.’
‘Joegoslavië had echt een fantastische bouwsector en nu lukt het niet eens om een station in een provinciestadje te bouwen.’
Maar corruptie beperkt niet enkel het persoonlijk streven van mensen. Het bepaalt de ruimte waarin ze zich bewegen en hun veiligheid. De mensen die de overkapping op hun hoofd kregen leefden gewoon hun leven, carrière of niet. Daarom was dit voor velen het laatste zetje om in opstand te komen. En strijden ze voor zoiets basaals als een recht op leven.
Er zijn talloze voorbeelden van witwaspraktijken met malafide bouwprojecten. Een ander groot probleem is de eerder genoemde Rio Tinto mijn, die ervoor kan zorgen dat het grondwater vervuild raakt voor 2,5 miljoen mensen in Servië, een derde van de bevolking. Zeker als er niet gereguleerd wordt.
Zana vertelt over het Slavijaplein in Belgrado. Een groot plein dat ook een belangrijke verkeersrotonde is in de stad. Om de zoveel tijd is er een renovatieproject waarbij veel geld verdwijnt en werkers worden uitgebuit. Op Wikipedia vind je een waslijst aan incidenten. In 2018 bijvoorbeeld werd het wegdek gerenoveerd, maar al snel kwamen er barsten in en bleek dat auto’s er niet overheen konden rijden. Nu is het Slavijaplein een van de prominente plekken waar demonstranten zich verzamelen.
Het is wel wrang, merk ik op, dat juist in voormalig Joegoslavië dat bekend stond om zijn geavanceerde spoorsysteem, de publieke sector is ingestort.
‘Het is een tragedie,’ beaamt Dragan. ‘Joegoslavië had echt een hoog niveau van professionalisme. Het had een fantastische bouwsector. Joegoslavische ingenieurs gingen naar Afrika en Azië.’ ‘Mijn grootvader ging naar Irak om bruggen te bouwen!’ roept Jelena uit. ‘En nu lukt het niet eens om een station in een provinciestadje te bouwen,’ verzucht Dragan.
En dan: ‘Het gaat dus helemaal top in Servië. We zijn hier alleen maar om alles nog ietsje beter te maken. We zijn een soort Zweden of nog beter eigenlijk. In Amerika zeggen ze Make America Great Again. Maar wij zijn al great!’ Iedereen lacht.
Rasopportunist
En wie is die Vučić eigenlijk? Een handlanger van Poetin of juist iemand, die met zijn ‘progressieve partij’ [de SNS, opgericht door Vučić, heet voluit de Servische Progressieve Partij, maar is juist een afsplitsing van de extreemrechtse SRP, red.] aansluiting zoekt bij de EU? Dragan: ‘Geen van beide! In Servië hebben we olievelden en die heeft Vučić en co verkocht aan Gazprom. Maar vanwege de sancties die nu tegen Rusland gelden, kunnen ze niet bij die olievelden komen. Nu probeert hij ze aan de VS te slijten!’
‘Hij is gewoon een rasopportunist. In de jaren negentig was hij al minister onder Milosovic: “Minister van informatie”, oftewel oorlogspropaganda,’ zegt Jelena lachend. Ja, dit is dezelfde man die enkele dagen na de genocide in Sebrenica zei: ‘Dood één Serviër en we zullen honderd moslims doden!’ Om vervolgens in 2014 in een poging zijn banden met de EU te verbeteren te beweren dat ook hij politieke fouten heeft gemaakt.
‘Het enige waarin hij op Poetin lijkt is dat hij president is en niet premier en hij zich allemaal macht toe-eigent die hij als president eigenlijk niet heeft. Net zoals Poetin dat met Medvedev deed, probeert hij om en om president en premier te zijn om aan de macht te blijven,’ legt Dragan uit.
Een paar dagen later stuurt Jelena mij een artikel uit The New York Times door: Trump en zijn schoonzoon Jared Kushner gaan een hotel bouwen in Belgrado. De Servische regering heeft de deal ondertekend. Precies op de plek waar vroeger het ministerie van defensie stond en die door de NAVO was platgebombardeerd. ‘Het was juist de bedoeling dat het een monument zou blijven. Ter herinnering aan de oorlog en bombardementen. Stel je voor dat een of ander Duits concern met nazi-verleden op De verwoeste stad in Rotterdam een kantoor zou bouwen. Het is allemaal zo absurd.’
Inmiddels is de premier van Servië en de burgermeester van Novi Sad opgestapt. Er was ‘inzage’ in de documenten van de bouw van het treinstation. Inzage tussen aanhalingstekens. Een klokkenluider meldde dat de handtekeningen onderaan het document vervalst zijn.
Vučić doet daarentegen alsof zijn neus bloed en beweert een nieuwe politieke beweging te willen beginnen voor een ‘modern en fatsoenlijk Servië’. Op 21 januari in Davos zei hij: ‘Tegen 2027 moeten we veel veranderen. We moeten vertrouwen op nieuwe mensen, niet beïnvloed door politiek. We hebben in Servië veel slimme mensen die willen werken en zich willen bezighouden met resultaten, niet met onenigheid en spanningen.’
Dus de protesten gaan door. Jelena, Dragan en Zana staan vanmiddag weer op de Dam in solidariteit met hun kameraden op de barricaden in Servië.
Tina Hoenderdos is chef online van Jacobin Nederland.
