Al wekenlang gaat de politieke discussie in Den Haag over crisisspoken en de racistische hondenfluitjes waarmee kabinet-Schoof haat naar migranten zaait. Dat een groot deel van de oppositie zich vooral zorgen maakt over ‘staatsrechtelijk vandalisme’ en erop aandringt om met een spoedwet in plaats van een noodwet basale mensenrechten in te perken, is hallucinant. Geëigende democratische besluitvorming is belangrijk, maar hier worden demagogie en racisme goedgepraat.
Bovendien moet de kritiek op het nieuwe radicaal-rechtse kabinet breder getrokken worden dan de eenzijdige focus op migratie en culture wars. Wat hebben de ministers bijvoorbeeld op economisch gebied in petto? Wat staat er nadrukkelijk níet op de agenda, maar is wel belangrijk om de Nederlandse rol bij het in stand houden van mondiale economische ongelijkheid te begrijpen? Het kabinet-Schoof is samengesteld door rechts-conservatieve houwdegens die carrière hebben gemaakt met bezuinigingen op sociale zekerheid – en met het bevorderen van Nederland als verzorgingsstaat voor grote bedrijven.
‘In tegenstelling tot vorige regeerakkoorden, staat er deze keer niets in over belastingontwijking.’
Neem Folkert Idsinga, de nieuwe staatssecretaris Fiscaliteit en Belastingdienst namens Nieuw Sociaal Contract. Ruim twintig jaar werkte hij op de Zuidas, bij advocatenkantoor Baker McKenzie, onder meer als specialist in Nederlandse en Europese belastingen. Volgens het International Consortium of Investigative Journalism (ICIJ) speelde Baker McKenzie een cruciale rol in mondiale belastingontwijking. Uit de Pandora Papers uit 2021 komt naar voren dat het kantoor betrokken was bij meer dan 440 bedrijven in belastingparadijzen, en dat het lobbyde in hoofdsteden om multinationals te beschermen tegen overheden die hen belasting wilden laten betalen. Een bedrijf dat eruit springt is Nike, dat dankzij Baker McKenzie en een kantoor in Hilversum miljarden tegen minder belasting door Nederland wist te sluizen. En dat allemaal terwijl Idsinga hoofd was van de ‘NL Tax Group’ op het Zuidas-kantoor.
Arnold Merkies van Tax Justice NL houdt het kort als hem wordt gevraagd naar de plannen van het kabinet tegen belastingontwijking: ‘In tegenstelling tot vorige regeerakkoorden, staat er deze keer niets in over belastingontwijking.’ Sterker nog, het kabinet wil aangekondigde belastingmaatregelen voor het bedrijfsleven terugdraaien. Zo besloot de Tweede Kamer vorig jaar om de inkoop van eigen aandelen door bedrijven te gaan belasten. Door eigen aandelen in te kopen, stijgt de waarde van die aandelen; voor bedrijven is dit een manier om indirect geld aan hun aandeelhouders te geven. Veel landen kennen al een belasting op deze praktijk, legt Merkies uit: ‘Zelfs de VS, het kapitalistische land bij uitstek.’ De rekening van het terugdraaien van de voorgenomen belastingmaatregel is fors: uit onderzoek van Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) blijkt dat er jaarlijks 2 miljard euro naar grote bedrijven en hun aandeelhouders gaat.
Hoe Nederland het vermogen van de rijken beschermt
Sinds de financiële crisis van 2008 is er met golven meer aandacht voor de rol die Nederland speelt in het mondiale financiële verkeer. Kort gezegd: een hele industrie van consultants, advocaten, accountants en andere dienstverleners draagt eraan bij dat multinationals en rijke personen zo min mogelijk belasting hoeven te betalen. Ook grote banken als ABN AMRO en ING zijn hier onderdeel van. Uit onderzoek uit september 2024 van Eerlijke Bankwijzer – een samenwerkingsverband van ngo’s zoals Amnesty International, Milieudefensie en Oxfam Novib – blijkt dat de twee banken relaties hadden met 17 van de 27 onderzochte bedrijven die tussen 2019 en 2023 belasting ontweken via Nederland.
De sector is een klein leger van 3.000 à 4.000 mensen. Met trucs en juridische geitenpaadjes zorgen zij ervoor dat de financiering van publieke goederen als onderwijs, zorg en wonen onder druk staat. Hoogleraar politicologie Eelke Heemskerk van de Universiteit van Amsterdam noemde het de wealth defense industry: een industrie die het vermogen van de rijken der aarde beschermt tegen herverdeling.
Dankzij grote lekken en onderzoek door kritische ngo’s en wetenschappers, komt er meer zicht op de immense schaal waarop mondiaal belasting wordt ontweken. In augustus 2023 berekende het Tax Justice Network dat overheden wereldwijd jaarlijks 480 miljard dollar mislopen door belastingontwijking en -ontduiking. Ze verliezen 161 miljard door de ontwijking van rijke individuen, en 311 miljard door belastingontwijkende bedrijven. Nederland is voor 16,2% van die 311 miljard verantwoordelijk: 50,5 miljard aan douceurtjes voor bedrijven, dankzij de Nederlandse wealth defense industry.
In de jaren 2015-2019 stroomde jaarlijks gemiddeld 170 miljard euro aan rente, royalty’s en dividend door Nederlandse brievenbusfirma’s.
Het zijn niet alleen linkse critici die de olifant van de wealth defense industry zien. Ook een ambtelijke werkgroep onder leiding van Bernard ter Haar, al decennia ambtenaar bij het ministerie van Financiën, bracht in 2021 in kaart hoe omvangrijk het financiële waterhoofd van de Nederlandse economie is. Hij telde in 2019 ongeveer 12.400 ‘doorstroomvennootschappen’ – beter bekend als ‘brievenbusfirma’s’ – die gezamenlijk een balanstotaal hadden van 4.500 miljard euro; gelijk aan 550% van het bruto binnenlands product (BBP). In de jaren 2015-2019 stroomde jaarlijks gemiddeld 170 miljard euro aan rente, royalty’s en dividend door deze firma’s, die als enige doel hebben om in andere landen belasting te ontwijken. Wat is het algemene nut van deze bedrijven? Ter Haar en zijn commissie zien het ook niet. De marginale belastingopbrengst in Nederland (650 miljoen euro, 0,2% van de totale belastinginkomsten in 2019) staat ‘niet in verhouding tot de negatieve effecten voor andere landen,’ aldus de commissie. En wie zijn de dupe? ‘Wel wordt aangenomen dat ontwikkelingslanden extra gevoelig zijn voor treaty shopping via het Nederlandse verdragennetwerk.’ De rekening komt terecht bij de armsten der aarde.
Kabinet-Schoof kiest voor multinationals en vermogenden
Merkies van Tax Justice NL merkt op dat eerdere kabinetten plannen maakten om belastingontwijking aan te pakken. Zo is er een bronbelasting ingevoerd en worden er minder makkelijk rulings (belastingafspraken met individuele bedrijven) afgegeven als dat buitenlandse overheden geld kost. Tegelijkertijd wijst Merkies erop dat er een hoop window dressing is: de bronbelasting geldt slechts voor een aantal landen, terwijl het overgrote deel van de geldstromen via Nederlandse brievenbusfirma’s niet langs die landen gaat. Rulings zijn niet te controleren, doordat ze niet openbaar worden gemaakt.
Van het nieuwe kabinet valt weinig te verwachten in de strijd tegen belastingontwijking. Vorig jaar nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties een voorstel aan om belastingontwijking en -ontduiking tegen te gaan – een grote stap vooruit, vooral voor de armste landen op aarde. Merkies wijst erop dat de Nederlandse regering het verdrag probeerde tegen te werken. ‘Eerst stemde Nederland tegen. En nu het is aangenomen, komt Nederland met voorstellen om het verdrag af te zwakken.’ De regering wil dat er ‘vrijwillige opties’ komen en dat het verdrag zo vrijblijvend mogelijk is. De enige zin die gaat over het ‘eerlijk en evenwichtig’ belasten van multinationals, ziet ze ook graag sneuvelen.
Multinationals en vermogenden van over de hele wereld kunnen in hun handjes knijpen met dit kabinet-Schoof. Keine Experimente als het aankomt op cadeautjes voor de Zuidas. Of, zoals dat politiek heet: ‘Voor bedrijven is duidelijk, stabiel en voorspelbaar beleid belangrijk. Alleen daarmee kunnen zij beslissingen nemen voor lange termijn. Dit kabinet staat voor stabiel en voorspelbaar (fiscaal) beleid.’ Met Idsinga mag een voormalig Zuidas-fiscalist met zijn oude collega’s nieuwe lijnen uitzetten. Kortom, er gaat niets veranderen.
Teun Dominicus is redacteur van Jacobin Nederland.
