‘Je mag de hele dag in een kantoortuin zitten, naar een scherm staren en koffie naar binnen gieten – heel bevrijdend, toch?’ kondigt een zelfverklaarde feministe uit het jaar 2022 aan een huisvrouw uit de jaren vijftig aan in een tijdreis-sketch op TikTok. De huisvrouw wil weten of dit betekent dat een geautomatiseerde huishoudelijke hulp nu al het huishoudelijk werk zou doen. Natuurlijk niet, antwoordt de feministe. Het weekend is er immers om te poetsen. Vrouwen kunnen nu ‘alles hebben’ – aanrecht en carrière. De video werd al twee miljoen keer bekeken.
Onder de hashtag #Tradwife vind je op TikTok een stortvloed aan video’s waarin jonge vrouwen zich voordoen als toegewijde moeders en gehoorzame huisvrouwen en uitleggen waarom ze denken dat feminisme een hoax is: uiteindelijk zorgt het feminisme ervoor dat mannen de rol van enige kostwinner wordt ontnomen, alleen maar om vrouwen in saaie kantoorbanen te dwingen.
Als puntje bij paaltje komt heb je jezelf niet verwezenlijkt, maar ben je gewoon uitgeput. En wie profiteert hiervan? Niet de vrouwen, alleen de bedrijven. De vluchtroute voor deze influencers: terugkeren naar de huisvrouwentristesse van de jaren vijftig.
Kinderen, keuken, crisis
We kunnen nog wel even doorgaan over het feit dat in deze kitscherige kijk op het verleden meer nostalgie dan waarheid schuilt: dat deze huisvrouwenfantasie niet bestond in de naoorlogse periode, dat veel vrouwen uit de arbeidersklasse toen ook betaald werk hadden en dat aan de andere kant vrouwen uit de middenklasse die in relatieve welvaart leefden en alleen voor het huishouden zorgden, psychologisch aan het eind van hun Latijn waren. Het isolement en de mentale onderbelasting van een leven in huis en haard maakte hen letterlijk gek, zoals de publiciste Betty Friedan uitlegde in haar klassieker Het misverstand vrouw (The Feminine Mystique). Allemaal waar, maar het verklaart uiteindelijk niet waarom een internettrend die uitgerekend dit bestaan voor jonge vrouwen aantrekkelijk wil maken nu zo positief wordt onthaald.
Dit achterhaalde verlangen naar een eenvoudig leven als huisvrouw en moeder wordt namelijk gevoed door baanonzekerheid en overwerk.
Het zal niemand verbazen dat veel rechtse conservatieven en aanhangers van de alt-right beweging in deze scene rondbanjeren. Terug-naar-het-aanrecht-leuzen maken deel uit van het standaardrepertoire van rechtse cultuuroorlogen. Het idee van vrouwen als vruchtbare machines, die gemakshalve ook al het zorg- en opvoedingswerk doen zodat de staat de staat dat niet op zich hoeft te nemen, wordt makkelijker geslikt als deze boodschap wordt verpakt in filmpjes van vrouwen die in retro bloemetjesjurken bananenbrood bakken. De Tradwife-trend is een Trojaans paard voor rechtse ideologie, omdat het de normalisering van deze ideeën bevordert. Tegelijkertijd zou het overdreven zijn om te beweren dat alle vrouwen die op TikTok hun man een zelfgekookt diner voorschotelen, al bij Blut und Boden zijn aanbeland.
Zelfs als de levensstijl die hier wordt gepropageerd opvallend veel overlap kent met de bedompte gezinsvisie van een rechts-conservatieve partij als de Alternative für Deutschland, is het te makkelijk om te stellen dat dit niets anders voorstelt dan een rechts cultureel offensief. Dit achterhaalde verlangen naar een eenvoudig leven als huisvrouw en moeder wordt namelijk gevoed door baanonzekerheid en overwerk.
Geen zelfverwerkelijking, maar opgebrand
Vrouwen verdienen minder, nemen het grootste deel van de onbetaalde zorgtaken op zich, zijn oververtegenwoordigd in het lagere loonsegment en worden in tijden van economische crisis – waarvan er de afgelopen jaren verschillende zijn geweest – harder getroffen. Het risico op armoede is bij vrouwen hoger, onder andere omdat ze vaak in deeltijd werken om voor kinderen en hulpbehoevende familieleden te zorgen. In Duitsland werkt ongeveer 66 procent van alle werkende moeders in deeltijd, vergeleken met slechts 6,4 procent van de werkende vaders [In Nederland is dit 67 procent tegenover 18 procent, red.]. Het risico op armoede is vooral hoog voor alleenstaande ouders – en met 87 procent zijn dat overwegend vrouwen. In de loop der jaren is aan deze situatie minder verbeterd dan hoogdravende verkondigingen van het gelijkheidsideaal ons willen voorspiegelen. Aan veel mensen hoeft dit niet te worden verteld: ze voelen het in hun dagelijks leven. Je kunt echter niet bepalen welke politieke conclusies vrouwen uit deze gedeelde ervaring trekken. Voor sommigen krijgt het reactionaire ideaal van huis en haard een nieuwe glans.
Niemand hoeft meer te ageren tegen het politiek lege girlboss-feminisme. Dit ideaal is inmiddels achterhaald en loopt achter op de tijdgeest. De kritiek op dit soort feministisch carrièrisme, dat nooit gericht was op alle vrouwen maar slechts op een paar, is zelf een meme geworden met de ironische slogan ‘Gaslight, Gatekeep, Girlboss’ – manipuleren, uitsluiten, de baas spelen. Veel mensen zijn zich er terdege van bewust dat de meeste vrouwen er niets bij te winnen hebben als een paar vrouwen zich een weg naar de top boksen om eindelijk ook eens flinke knaken te verdienen.
We liegen tegen onszelf als we de toenemende werkgelegenheid van moeders in de afgelopen decennia vooral interpreteren als emancipatoire vooruitgang en niet als economische noodzaak.
Het soort kapitalistisch carrièresucces dat hiermee wordt verheerlijkt, is voor veel mensen sowieso niet haalbaar. Ze weten zelf, of hebben al bij hun eigen moeders ondervonden, dat het advies om gewoon harder te werken eerder leidt tot een burn-out dan tot een plek op het pluche van het management. Je hoeft geen deskundige op het gebied van arbeidsontwikkeling te zijn om te begrijpen dat de meerderheid van de werkende vrouwen waarschijnlijk niet in de raad van bestuur terecht zal komen en dat het ‘lean in’-mantra hen een deal aanbiedt waar ze weinig aan hebben. De tradwives hebben dit ook door, alleen zet het hen niet tegen het kapitalisme op, maar maakt het hen reactionair.
De huisvrouwendystopie op TikTok lijkt daarom op een perverse afrekening met de veronderstelling dat vrouwen op gelijke voet door de arbeidswereld bewegen in het belang van de algemene sociale vooruitgang. In werkelijkheid wordt de meerderheid van de vrouwen aan haar lot overgelaten bij het realiseren van de voorwaarden die hiervoor nodig zijn. De onuitgesproken voorwaarde voor het ‘samengaan van werk en gezin’ in onze samenleving is nog steeds de dubbele belasting van vrouwen – en we liegen tegen onszelf als we de toenemende werkgelegenheid van moeders in de afgelopen decennia vooral interpreteren als emancipatoire vooruitgang en niet als economische noodzaak. Wat uiteindelijk in veel van deze video’s naar voren komt, is een fundamentele scepsis ten opzichte van een emancipatieverhaal dat vrouwen onderbetaald en overwerkt achterliet in plaats van autonoom en bevrijd.
Niet enkel een kwestie van mentaliteit
Iedereen die gelooft dat deze achterlijke huisvrouwenfantasieën kunnen worden teruggedrongen door andere ‘rolmodellen’ te idealiseren, praat om het probleem heen. Uiteindelijk is gelijkheid geen kwestie van levenshouding, maar van arbeidsverdeling – en daarom wordt deze eis niet gerealiseerd simpelweg omdat het nu de consensus is geworden dat man en vrouw gelijkwaardig zijn. Als we willen dat de aantrekkingskracht van de jaren vijftig-idylle wegebt, dan moeten we de sociale voorwaarden scheppen die gelijkheid een tastbare optie maken en geen loze belofte laat zijn.
Mensen die voor hun kinderen moeten zorgen, zullen het op een minder gereguleerde arbeidsmarkt die maximale flexibiliteit en toegankelijkheid eist vanzelfsprekend moeilijker hebben. En het is ook geen nieuws dat het kapitalisme erop berust dat dit zorgwerk binnen het gezin wordt uitgevoerd, zodat de maatschappij zichzelf kan reproduceren. Om geld en middelen te besparen, worden de kosten en de arbeid die hiervoor nodig zijn zoveel mogelijk naar de privésfeer verschoven – waar ze meestal door vrouwen worden gedragen. Dit is niets nieuws.
Als we de dystopie van ‘moedertje aan het aanrecht’ willen tegengaan, hebben we niet alleen andere beelden en idealen nodig, maar ook sociale omstandigheden die vrouwen echt een keuze geven.
Om dit te veranderen hebben we niet alleen bewustwording nodig, maar ook overheidsingrijpen. Daarom pleiten socialisten al meer dan honderd jaar voor het socialiseren van kinderopvang en huishoudelijke taken. Gelijkheid zal alleen werkelijkheid worden als vrouwen dusdanig van reproductieve activiteiten worden ontlast dat ze daadwerkelijk vrij en autonoom kunnen handelen.
De Russische revolutionaire Alexandra Kollontai sprak zich daarom uit voor de oprichting van crèches en kleuterscholen, openbare kantines en wasserijen en kledingverstelcoöperaties. Zij was de eerste vrouwelijke minister in de Sovjet-Unie en ze dwong niet alleen het recht op abortus af, maar zorgde er ook voor dat vrouwen die zwanger wilden worden en in die periode geen betaald werk konden verrichten, een volledige looncompensatie kregen om hun economische onafhankelijkheid veilig te stellen.
Als we de levensomstandigheden van vrouwen willen verbeteren, moeten we voortbouwen op deze feministische traditie – bijvoorbeeld door het uitbreiden van kinderopvang door de staat, zorg voor ouderen en zieken, het verbeteren van de arbeidsomstandigheden in zorg- en onderwijsberoepen, ouderschapsverlof met volledige doorbetaling en een fundamentele verkorting van de arbeidstijd.
Het idee dat het vooral verouderde rolmodellen zijn die de huisvrouwenfetisj op TikTok zijn aantrekkingskracht geven, leidt uiteindelijk tot de ietwat tautologische conclusie dat reactionaire vrouwen vatbaar zijn voor een reactionair vrouwbeeld omdat ze reactionaire vrouwen zijn. Aan de ene kant is dit niet opzienbarend, maar aan de andere kant laat het ook weinig opties over om in actie te komen. Wat kunnen we er immers aan doen? Als we aan de andere kant erkennen dat er een materiële kern zit in deze uiteenzettingen, die als ‘cultuuroorlog’ worden bestempeld, hoeven we dit niet gelaten te accepteren.
Het zijn niet in de eerste plaats achterlijke gendernormen, maar vooral economische beperkingen die vrouwen van hun vrijheid beroven. Echte gelijkheid zou betekenen dat ze onafhankelijk van financiële overwegingen beslissingen kunnen nemen over gezinsplanning en relatiemodellen. Als deze zaken echter vooraf worden bepaald door financiële omstandigheden, kunnen we niet spreken van keuzevrijheid. Alleen als samenleving kunnen we de basis wegnemen voor de afhankelijkheden die uit de bestaande situatie voortvloeien. Als we de dystopie van ‘moedertje aan het aanrecht’ willen tegengaan, hebben we niet alleen andere beelden en idealen nodig, maar ook sociale omstandigheden die vrouwen echt een keuze geven.
Astrid Zimmermann is redactiechef van de Duitse Jacobin
Vertaling: Tina Hoenderdos
