De wereld zoals we die kennen is gebaseerd op eeuwen van uitbuiting, massamoord en de vernietiging van de niet-menselijke natuur. Maar nooit eerder zette deze destructie het voortbestaan van de menselijke soort op het spel. Met de planetaire crisis – de combinatie van de klimaatcrisis, het ineenstorten van onze biodiversiteit en het overschrijden van andere planetaire grenzen – is dit veranderd. Dit jaar zagen we bosbranden, overstromingen, aardverschuivingen, stormen, droogte en mislukte oogsten. In Bangladesh raakten meer dan een miljoen mensen ontheemd. In Brazilië vonden de grootste bosbranden in de geschiedenis van de planeet plaats. Voor wie de planetaire crisis pas relevant voelt wanneer die dichterbij komt: ook Europa wordt inmiddels geraakt. De normaal felblauwe luchten achter het iconische Parthenon in Athene waren deze zomer bedekt onder een dikke laag grijze rook. De ergste overstromingen in een eeuw zorgen er begin deze herfst in Spanje voor dat de straten van Valencia er uitzagen als een scène uit de apocalyptische serie The Last of Us. Toch is dit slechts het begin van wat er staat te gebeuren als we als rijke landen onze maatschappij de komende paar jaar niet radicaal anders inrichten.
Als beweging voor klimaatrechtvaardigheid moeten we alles op alles zetten om kritieke kantelpunten in het klimaat te voorkomen. Momenten waarop een relatief kleine verandering de toestand van een belangrijk deel van het aardsysteem ingrijpend en onomkeerbaar doet omslaan. Kantelpunten in het klimaat zouden een domino-effect kunnen veroorzaken met een onleefbare planeet als gevolg. Wanneer deze kantelpunten precies plaatsvinden is onduidelijk. Het kan zelfs dat sommige kantelpunten al zijn bereikt. Wel is het duidelijk – willen we de kans op een ongekende klimaatcatastrofe zo klein mogelijk maken – dat we het gebruik van energie drastisch moeten verminderen en de uitstoot van broeikasgassen binnen een paar jaar naar zo goed als nul moeten brengen. Dat we dit niet doen ligt niet aan achterblijvende technologische ontwikkelingen, maar macht. We leven in een kapitalistisch systeem waarin een kleine elite als enige doel heeft zoveel mogelijk winst te maken. Om ook maar enige kans te houden op een leefbare Aarde zullen we de strijd moeten aangaan met deze moorddadige elite die de planeet en haar bewoners vernietigt. Op dit moment rennen we als lemmings met open ogen ons einde tegemoet. Hoe kunnen we onze collectieve sprong in het ravijn tot stilstand brengen? Wat kunnen we doen om de vernietiging van onze planeet te stoppen? Welke strategieën kunnen we gebruiken om de macht van de economische elite te breken? En zijn er lessen te trekken uit de strategieën die de brede socialistische beweging in het verleden heeft gebruikt?
Een alternatieve woongemeenschap kan net zo goed weggevaagd worden door een klimaatramp als een vinexwijk.
De socioloog Erik Olin Wright heeft de klassieke strategieën van het socialisme in zijn boek Envisioning Real Utopias uitgewerkt tot drie archetypen. Hij stelt dat anarchisten aan verandering werken door buiten het systeem alternatieven te bouwen, sociaaldemocraten aan verandering werken binnen het systeem door compromissen te sluiten met de bezittende klasse en revolutionairsocialisten werken aan verandering door een harde breuk met het systeem te forceren door middel van een revolutie.
De anarchistische strategie is erop gebaseerd dat geen enkel systeem, hoe machtig ook, zo sterk is dat het alles domineert. Anarchisten, zo stelt Wright, gaan ervan uit dat zelfs in de meest totalitaire systemen scheuren achterblijven waarin mensen relatief autonoom kunnen bepalen wat ze doen. In deze scheuren proberen ze alternatieven te organiseren die uiteindelijk het hele systeem kunnen overnemen. Nederland heeft hier dankzij de kraakbeweging prachtige voorbeelden van zoals woongroepen, boekhandels en volkskeukens. Toch loop je als je de planetaire crisis wil bestrijden keihard tegen de grenzen van deze strategie aan. Het kapitalisme was nog nooit zo machtig als nu. Een nog groter probleem is dat er geen plek op Aarde is die niet door de planetaire crisis wordt geraakt. Een alternatieve woongemeenschap kan net zo goed weggevaagd worden door een klimaatramp als een vinexwijk. ‘Vluchten kan niet meer’, is dan ook een bekende slogan in de beweging voor klimaatrechtvaardigheid.
Sociaaldemocraten werken via politieke partijen en vakbonden aan verandering. Door stap voor stap kleine veranderingen voor elkaar te krijgen willen zij uiteindelijk het hele systeem veranderen. Wright stelt dat sociaaldemocraten geloven dat verandering binnen een kapitalistisch systeem het stabielst is als de bezittende klasse er ook belang bij heeft.. Het probleem met deze strategie, zeker nu, is dat deze de fundamenten van het kapitalisme overeind laat. Het kapitalisme is zelf verantwoordelijk voor de vernietiging van onze planeet. Economisch-antropoloog Jason Hickel stelt in Less is More dat het kapitalisme drie kenmerken heeft. De productiemiddelen zijn in privébezit, absolute economische groei is een vereiste en de democratie beperkt zich tot alles behalve de economie. De vorm van het kapitalisme die op dit moment dominant is, het neoliberalisme, gaat nog een stap verder. Volgens het neoliberalisme zou de democratie zich niet alleen moeten beperken tot alles behalve de economie, maar zou de enige taak van de staat het ondersteunen van de vrije markt moeten zijn. Binnen deze kaders is het onmogelijk de vernietiging van de planeet te stoppen. Dit betekent niet dat we ons helemaal niet op de politiek moeten richten. De politiek zal nooit verandering in gang zetten, maar het zal wel het parlement zijn dat veranderingen uiteindelijk zal doorvoeren. Hoe de Tweede Kamerzetels zijn verdeeld tussen extreemrechtse klimaatontkenners, neoliberalen en centrumlinkse sociaaldemocraten maakt wezenlijk uit. Hoe groter linkse partijen zijn en hoe meer radicale bondgenoten er in deze partijen te vinden zijn, hoe makkelijker het is om verandering af te dwingen.
De massavernietiging van de planeet en haar bewoners vraagt om maatschappelijke veranderingen van een ongekende schaal en op een ongekende snelheid. Als deze al zullen plaatsvinden, zullen ze niet vanuit de staat komen, maar door de straat worden afgedwongen. Revolutionairsocialisten geloven dat systeemverandering alleen door een revolutie wordt bereikt. Een harde breuk met het systeem is volgens hen de enige weg naar een betere wereld. Deze strategie lijkt nog het meest aan te sluiten bij de ernst van de planetaire crisis. Toch is het onwaarschijnlijk dat het regime van een ontwikkelde en welvarende liberale democratie als Nederland meteen revolutie omvergeworpen gaat worden. Nog even los van de vraag hoe wenselijk dit is. In onze context is de vraag niet hoe we de revolutie kunnen vormgeven, maar hoe we revolutionaire tactieken kunnen inzetten om parlementaire politici onder druk te zetten en zo verandering af te dwingen. Daarvoor moeten we de vraag stellen welke machtsmiddelen we als gewone mensen tegenover de macht van de economische elite kunnen plaatsen.
De Amerikaanse politicoloog en activist Francess Fox Piven stelt dat de moderne maatschappij uit een eindeloos web van relaties bestaat. Gewone mensen kunnnen volgens haar macht uitoefenen door de relaties waarvan ze deel uitmakente doorbreken. Deze macht noemt ze de macht van disruptie. Fox Piven gebruikt disruptie niet als synoniem voor verstoren, hoe verstorend protest ook kan zijn. Voor haar is het een term om het doorbreken van normale patronen van medewerking te beschrijven. De macht van disruptie is de dreiging dat het web van relaties dat de maatschappij bijeenhoudt, uit elkaar kan vallen.
Het is veel moeilijker gemeenschappen die zelf in actie komen weg te zetten dan activisten die van buiten zijn ‘ingevlogen’.
Er zijn verschillende vormen van de macht van disruptie. Om te beginnen kun je een onderscheid maken tussen sociale en economische disruptie. Sociale disruptie is erop gericht aandacht te krijgen voor een onderwerp door sociale normen te doorbreken. Hierbij kun jedenken aan de soepacties in culturele instellingen van 2022, of de symbolische wegblokkades van de A12 door Extinction Rebellion. Economische disruptie gaat over (de dreiging van) het toebrengen van economische schade om verandering af te dwingen. Bekende vormen van economische disruptie zijn de staking en de boycot. In de context van de planetaire crisis zou je ook kunnen denken aan langdurige blokkades van fossiele infrastructuur. De geschiedenis laat zien dat sociale disruptie goed werkt om onderwerpen te agenderen, maar dat je om grootschalige maatschappelijke verandering voor elkaar te krijgen (de dreiging van) economische disruptie nodig hebt.
Naast sociale en economische disruptie kun je onderscheid maken tussen externe en interne disruptie. Van externe disruptie is sprake wanneer mensen van buiten de gemeenschap in actie komen, zoals bijvoorbeeld bij massa-acties gericht op Tata Steel het geval was. Bij interne disruptie komen de mensen die geraakt worden zelf in beweging. Dit kan bijvoorbeeld gaan om werkers die in actie komen tegen hun bazen. Ook mensen die leven in de omgeving van grote vervuilers hebben de potentie een enorme interne disruptieve macht uit te oefenen. Niet elke machtsrelatie is even machtig. De meeste dreiging gaat altijd uit van het doorbreken van machtsrelaties door direct betrokkenen. Ook voor de impact van acties op de bredere maatschappij maakt dit een enorm verschil. Het is veel moeilijker gemeenschappen die zelf in actie komen weg te zetten dan activisten die van buiten zijn ‘ingevlogen’.
De geschiedenis laat zien dat bewegingen zoals de suffragettes of de vakbeweging, die massamobilisaties weten te combineren met disruptieve actie, de grootste veranderingen weten af te dwingen. De planetaire crisis raakt nu al direct of indirect miljarden mensen. Om een kans te behouden op een leefbare planeet zijn er enorme maatschappelijke veranderingen nodig. Het enige dat de politiek hier mogelijk toe zal dwingen is massale disruptieve actie. Net als verandering niet uit de politiek zal komen, gaat deze ook niet ontstaan uit een beschouwing over de planetaire crisis. Als de meest verschrikkelijke klimaatrampen over de hele wereld ons al niet wakker schudden, dan zal het lezen van dit stuk dat zeker niet doen. Dus lees verder, of niet. Maar doe iets. Organiseer je. Ga de straat op. Kom in actie. Het is de enige kans dat we misschien nog een kans hebben.
Jelle de Graaf is actief bij Extinction Rebellion en werkt als strateeg, campaigner en trainer voor sociale bewegingen.
