Je haat Blue Monday niet, je haat kapitalisme!

Vandaag is Blue Monday, zogenaamd de meest deprimerende dag van het jaar. Wie bepaalt dat eigenlijk? En komt het nou echt alleen door het weer?

Jacobin #2 is uit! Abonneer je voor €30 en
we sturen
hem op.

‘Het probleem met je baan is dat je niet vrijwillig gaat/ Soms is het leuk maar je kan niet kiezen om niet te gaan.’ De eerste regels van het nummer je haat geen maandag, je haat kapitalisme van de Amsterdamse band Hang Youth schetsen vrij duidelijk het probleem waar je mogelijk vanmorgen nog tegenaan liep. In een kapitalistisch systeem heb je geen vrijheid of autonomie om te kiezen waar je tijd aan wilt besteden, want je (arbeids)tijd dient in de eerste plaats het kapitaal.

De titel van het nummer verwijst naar een slogan die sinds jaar en dag door de anti-werk beweging wordt gebruikt: ‘don’t hate Mondays, hate capitalism.’ Het doel van die slogan is vrij simpel: staar je niet blind op je al dan niet onderbetaalde rotbaan, kijk naar het systeem. Zelfs het plezier in wat eens je droombaan was, kan al snel vervliegen wanneer het je steeds duidelijker wordt dat je het vooral voor de onpeilbaar diepe zakken van eigenaren of aandeelhouders doet; zeker wanneer je het werk ook nog onder het toeziend oog van een bemoeizuchtige (of juist compleet apathische) manager verricht en er maar een schamel loontje tegenover staat. Die druk op je werk of je loon komt vooral voort uit de verwachting van banken, eigenaren en aandeelhouders dat hun investeringen blijven renderen en dus hebben ze het systeem zo ontworpen dat jij het werk voor ze mag verzetten.

Blue Monday

De opkomst van Blue Monday markeert echter een nieuw stadium in de maandaghaat die ons afleidt van de werkelijke problematiek. Blue Monday, zo werd ons verteld, zou de ‘meest deprimerende dag van het jaar’ zijn: het weekend is voorbij, het weer is meestal slecht, de dagen zijn donker, de vakantie is net achter de rug en de meeste goede voornemens beginnen te mislukken. Volgens psycholoog Cliff Arnall, die in 2005 een formule publiceerde om deze dag te berekenen, zou zijn theorie zelfs op wetenschappelijk onderzoek gestoeld zijn.

Zelfs het plezier in wat eens je droombaan was,
kan al snel vervliegen wanneer het je steeds
duidelijker wordt dat je het vooral voor de
onpeilbaar diepe zakken van eigenaren
of aandeelhouders doet.

Dat kwam hem op veel kritiek te staan. Zo zou de empirische basis voor Arnalls beweringen zeer beperkt zijn en bagatelliseert het begrip Blue Monday de ervaringen van mensen die werkelijk met depressie of mentale gezondheidsklachten kampen. Er is niet zoiets als een eendagsdepressie en door dit wel te suggereren lijkt het net alsof ieders Blue Monday-ervaring gelijkgesteld kan worden aan wat voor sommigen een levensbedreigende omstandigheid is.

PR-stunt

De reden waarom Blue Monday ooit de wereld in is geslingerd heeft ook weinig met mentale gezondheid of wetenschap te maken. Blue Monday was een PR-stunt van de reisorganisatie Sky Travel die dacht met dit concept in de winter extra zonreisjes te kunnen verkopen. In de Guardian werd zelfs gesteld dat Arnall, destijds werkzaam aan de Universiteit van Cardiff, werd betaald om zijn naam aan het door Sky Travel geschreven persbericht te verbinden. Maar ondanks dat Cardiff University afstand deed van Arnalls uitlatingen (en later van Arnall zelf) was de geest al uit de fles en ontwikkelde Blue Monday zich tot een begrip. Al moet gezegd worden dat het succes dus vooral gedragen wordt door een veelheid aan bedrijven die jaarlijks proberen te verdienen aan jouw deprimerende maandag.

Het doel is niet primair om tot structurele
oplossingen te komen, maar vooral om
uit mentale problemen een commercieel
slaatje te slaan of er op zijn minst
geen verlies op te draaien.

Blue Monday is een kenmerkend product van het 21ste-eeuwse (of neoliberale) kapitalisme. Waar mentale gezondheidsklachten voorheen vaak af werden gedaan als aanstellerij, worden ze nu op zijn minst gedeeltelijk erkend. Alleen dan wel verpakt als een ander ‘probleem’ waar een eenvoudige oplossing voor zou bestaan. En aan die oplossing kan goed worden verdiend. In plaats van de volledige complexiteit en structurele problematiek, die vaak aan mentale gezondheidsklachten ten grondslag liggen, onder ogen te zien, wordt er selectief in de problematiek geshopt. Het doel is niet primair om tot structurele oplossingen te komen, maar vooral om uit mentale problemen een commercieel slaatje te slaan of er op zijn minst geen verlies op te draaien. Liever stuurt je baas je naar een ‘seminar’ over omgang met ‘werkstress’, dan dat die de arbeidsomstandigheden verbetert. En nee, minder stress is niet alleen fijn voor jezelf; je wordt vooral weer productiever voor het bedrijf.

Kapitalisme en depressie

Want de werkelijke aanstichter van veel mentale gezondheidsklachten blijft vaak buiten schot. Zo kan het dat ondanks de overmaat aan zelfhulpboeken, life-coaches, TED-talks, cursussen en wat niet al, burn-outs, depressies, angststoornissen en medicijngebruik in schrikbarende mate toenemen. Daar wijst ook Marian Donner op in haar Zelfverwoestingsboek : ‘Als het voelt alsof er geen plek voor je is op deze wereld moet je je niet afvragen wat er mis is met jou, maar met de wereld’ zo stelt ze met Virginia Woolf. Echter, ‘problemen zijn geprivatiseerd’ en dus ben je ‘gaan denken dat jij het probleem bent.’ Maar twee hoofdstukken later maakt Donner zonneklaar dat niet jij het probleem bent, maar dat deze ‘abnormale wereld’ eerder door een ander systeem is gecreëerd: het neoliberale kapitalisme.

In 2018 leek het ook even tot Arnall te zijn doorgedrongen dat zijn Blue Monday-berekening klinkklare onzin was en geen recht deed aan de werkelijke problematiek. Arnall maakte excuses voor het lanceren van Blue Monday. Of beter gezegd, hij wordt nu betaald door een ander reisbureau, Virgin Travel, om januari ‘van zijn deprimerende imago te ontdoen.’ Januari zou juist heel geschikt zijn om nieuwe dingen uit te proberen: ‘of het nu gaat om een nieuwe carrièrestap, nieuwe vrienden te ontmoeten, een nieuwe hobby te beginnen’ of, jawel, ‘een nieuw avontuur te boeken.’ Met gezondheidsklachten aanpakken had het dus weinig te maken, wel met reisjes verkopen, want kapitalisme is en blijft een onverbeterlijk systeem.

Volstaat kapitalismehaat?

Inmiddels horen we iedere zoveel weken wel iemand verklaren dat het neoliberale kapitalisme op z’n einde loopt. Daarmee laten we nog even in het midden of het einde van het kapitalisme an sich ook in zicht is. Dagelijks worden we geconfronteerd met nieuw protest en is er steeds meer aandacht voor extreme vormen van uitbuiting, armoede en ‘schulden’. De interesse in kapitalismekritiek lijkt groter dan die in decennia is geweest.

Filosoof Thijs Lijster merkt treffend op
dater een wrange ironie [zit] in het feit
dat het kapitalisme ons zijn eigen kritiek
als consumptie- en entertainmentproduct

verkoopt, zodat zelfs onze onvrede met het
systeem een verdienmodel is geworden.’

Kapitalistische bedrijven zijn zich hiervan bewust en spelen goed in op die vraag. Je hoeft maar te kijken naar enkele van de meest succesvolle films en series van de afgelopen jaren – Squidgame (Netflix, 2021), The White Lotus (HBO, 2021-heden), Succession, (HBO, 2018-heden), Parasite (CJ Entertainment, 2019) – om te zien dat er een groot verlangen naar systeemverandering leeft. Filosoof Thijs Lijster merkt in zijn onlangs verschenen Wat we gemeen hebben treffend op dater een wrange ironie [zit] in het feit dat het kapitalisme ons zijn eigen kritiek als consumptie- en entertainmentproduct verkoopt, zodat zelfs onze onvrede met het systeem een verdienmodel is geworden.’

Want je kunt je afvragen of het volstaat om ’s avonds na een lange werkdag een kritische film of serie op te zetten en eens even goed op het kapitalisme te haten, of dat dit het systeem uiteindelijk ook maar weinig ondermijnt. Het motiveert misschien om niet meer mee te doen met de competitie, maar omverwerping van het kapitalisme vergt eerder dat we samenkomen, samenspannen, organiseren en demonstreren. Dat we ons collectief verzetten tegen uitbuiting en de toe-eigening van onze producten en diensten door het kapitaal. Hoe we dat moeten doen zal een stuk minder eenvoudig zijn dan de ogenschijnlijk simpele stappenplannen uit een doorsnee zelfhulpboek. Maar het is waarschijnlijk wel de enige weg om structureel iets aan oorzaken van de wijdverspreide mentale gezondheidsproblematiek te veranderen. Met andere woorden: Let’s paint Blue Monday red!

Jouke Huijzer is redacteur van Jacobin

Steun de groei van het socialisme in Nederland

Abonneer je voor €20 en krijg toegang tot alle artikelen of voor €30 en ontvang jaarlijks twee nummers op papier