Staken doet pijn. Niet alleen bij bedrijven, maar ook bij de stakers zelf. Maar hoe en waar die pijn gevoeld wordt, hangt zowel af van de uitkomst als de tactiek die de stakers inzetten. Naast de ‘gewone werkonderbreking’ waarmee werkers afdwingen dat bedrijven aan hun wensen tegemoetkomen, zijn er tal van manieren waarop we onze doelen kunnen bevechten. Sommige vormen van staken hebben een direct effect op de kapitalist, andere werken eerder indirect of moeten het vooral hebben van eventuele media-aandacht. Soms is de ‘gewone staking’ simpelweg geen optie omdat gezagsdragers de werkonderbrekingen verbieden of onmogelijk maken. Op die momenten móét je wel creatief zijn. Dat geldt zowel in het buitenland als in Nederland, waar het stakingsrecht ook steeds meer onder druk staat. Stakingen worden veel te vaak op valse gronden verboden. Om de verbeelding te prikkelen zet Jacobin een aantal stakingen op een rij in de wetenschap dat deze lijst natuurlijk verre van uitputtend is.
1. Consumentenstaking
Een van de toegankelijkste manieren om onvrede te uiten met bepaalde bedrijven is door niet meer van hun diensten of producten gebruik te maken. Soms door geen producten af te nemen uit een bepaald land of van bedrijven die een bepaald regime steunen. Soms omdat het bedrijf zelf verantwoordelijk is voor veel mensenrechtenschendingen, milieuverontreiniging of hun producten gewoonweg schadelijk zijn. Een consumentenstaking is vaak laagdrempelig al zijn er diensten zoals zoekmachines en sociale netwerken die moeilijker zijn om te boycotten. Het succes van de staking valt of staat bij hoeveel mensen er deelnemen. Op de lange termijn leidt zo’n boycot vooral tot blijvende reputatieschade, maar soms kan een consumenten-boycot een vehikel zijn om aandacht op een groter probleem te vestigen. Zo vestigden boycotts van Polaroid in de jaren zeventig mede de aandacht op de apartheid in Zuid-Afrika en zorgen boycotts van HP, Siemens, Axa en Puma er vandaag de dag voor dat er meer aandacht op de kolonisatie van Palestina komt te liggen.
2. Hongerstaking
Consumentenstakingen zijn soms een kleine inspanning, maar moeilijk om te organiseren en vaak ook moeilijk om onder de aandacht te brengen. Dat is anders bij de hongerstaking. Hierbij besluit een enkeling of een groep van mensen om te stoppen met eten om aandacht te vestigen op hun eigen erbarmelijke situatie of op een groter maatschappelijk probleem. Zolang de situatie voortduurt eten ze niet. Zo’n actie eist een hoge tol van mensen – sommigen betalen de hoogste prijs voor hun verzet – en het wordt meestal eerder gebruikt als politiek pressiemiddel, vooral door gevangenen ingezet, dan in de sociale strijd van werkgevers en werknemers. Maar ze staan ook niet helemaal los van elkaar. In België ging een grote groep ongedocumenteerde migranten die daar gewoon werkte en woonde in staking omdat zij ondanks hun bijdragen aan de maatschappij niet gereguleerd werden. In 1999 gingen Turkse mannen en later ook vrouwen – destijds bekend als ‘witte illegalen’ – in staking voor regularisatie in die jaren zeventig gingen leden van de RAF (Rote Armee Fraktion) herhaaldelijk (en vaak met succes) in hongerstaking. Begin vorige eeuw was het een middel van de Britse suffragettes die voor vrouwenrechten streden.
3. Toezichtstaking (minimale dienstverlening)
Een staking waar met name politieagenten en treinconducteurs zich populair mee maken is de toezichtstaking, beter bekend als ‘minimale dienstverlening’. De ‘stakers’ gaan gewoon naar hun werk en doen alsof zij hun plichten vervullen, maar als puntje bij paaltje komt weigeren ze de regels te handhaven. Agenten besluiten geen snelheidsboetes uit te delen en conducteurs of buschauffeurs staan zwartrijden gewoon toe. Niet iedereen zal zich met zo’n staking populair maken – voor brandweerlieden of ambulancepersoneel is het niet weggelegd. Maar andere beroepen doen er niet onverstandig aan: denk hierbij aan controleurs bij zelfscankassa’s of onderwijzers die scholieren de hele dag buiten laten spelen. Onlangs werd in België nog een ‘surveillancestaking’ afgekondigd door een vijftigtal toezichthouders bij tentamens die spiekende studenten niet rapporteerden. Gefrustreerd door de makke opstelling van universiteiten tegenover de schendingen van het Internationaal Recht door Israël en de weigering om banden met Israëlische instellingen te breken zeiden de toezichthouders: als jullie wegkijken van overtredingen, dan kijken wij ook weg als studenten de regels overtreden.
4. Stiptheidsacties
In plaats van werkzaamheden slechts gedeeltelijk uit te voeren kun je ook het tegenovergestelde doen: het werk juist extreem goed uitvoeren. Dat wordt ook wel een stiptheidsactie genoemd. Deze is vooral populair bij anarchisten omdat er vanuit wordt gegaan dat systemen, protocollen en beschrijvingen van werkzaamheden nooit precies dekken wat werkzaamheden inhouden. Anders gezegd: om een systeem te laten werken moet je soms de protocollen en afspraken een beetje oprekken. Soms betekent een stiptheidsactie dat we exact doen wat in de arbeidsovereenkomst staat en niets meer dan dat. Soms betekent het dat je het arbeidscontract niet naar de geest, maar naar de letter uitvoert. Met name postbezorgers die vaak uren extra moeten werken als het druk is of soms te zware pakketten en postzakken moeten bezorgen maken gebruik van dit instrument. Maar een goed voorbeeld zijn ook machinisten die, wanneer ze twijfels hebben over de veiligheid van een brug, tunnel of overgang, extra controles uit moeten voeren. Als je dat bij elke brug doet, dan ontregelt dat behoorlijk zonder dat de regels worden overtreden.
5. Huurstaking
Huurstakingen kennen geen wettelijke bescherming en juridisch gezien ben je als huurstaker gewoon een wanbetaler. Niettemin zijn er in Nederland een aantal zeer effectieve huurstakingen geweest in het verleden, en ook recent zijn er een aantal voorbeelden van huurders die weigerden te betalen als gevolg van uitblijven van onderhoud en verkrotting. Bij studentencomplexen werd begin dit decennium nog succesvol ‘gestaakt’ nadat woningcorporaties nalatig onderhoud pleegden. Als er genoeg deelnemers zijn, is er ook onvoldoende capaciteit om huurstakers hun huis uit te zetten en in het verleden zijn er ook voorbeelden geweest dat de hele buurt de straat op kwam om uitzettingen te blokkeren. Zeker als er veel aandacht wordt gegenereerd voor een huurstaking en nalatigheid van huiseigenaren is zo’n actie effectief. De onlangs in werking gestelde huurwet, waarbij een maximum huurprijs wettelijk is vastgelegd, wordt deze kabinetsperiode weer ter discussie gesteld. Mocht dat toch weer afgeschaft worden, weet dan wat je te doen staat!
6. Filterblokkade
Heel het motorverkeer staat stil, als een dwars geparkeerde vrachtwagen het wil. Wegversperringen kennen we de laatste jaren in Nederland vooral van boze boeren of bouwvakkers die het verkeer platleggen, maar bij filterblokkades wordt de weg niet helemaal afgesloten: chauffeurs stellen hun vrachtwagens zo op, dat personenauto’s zich stapvoets door het labyrint kunnen bewegen, maar grotere voertuigen (bijvoorbeeld van stakingsbrekende collega’s) er gelijk in zouden vastlopen. Begin dit jaar blokkeerden vrachtwagenchauffeurs de belangrijkste verkeersaders door heel Mexico. Ze wilden met deze actie aandacht vragen voor de berovingen en geweldsincidenten die hun beroepsgroep dagelijks meemaakt. De blokkade was een pressiemiddel van de vakbond in hun onderhandeling met de Mexicaanse overheid over de veiligheid van de chauffeurs. Volgens dezelfde methode blokkeerden beroepschauffeurs in 1974 enkele dagen de Nederlandse grensposten, om te protesteren tegen de invoering van de tachograaf, een elektronisch controlemiddel dat de snelheid en rusttijden van voertuigen bijhoudt.
7. Seksstaking
Een oud en niet onomstreden machtsmiddel. Onder de Igbo in het prekoloniale Nigeria was dit het meest gevreesde wapen van de vrouwenraad: wanneer die oordeelde dat de mannen in de gemeenschap zich slecht gedroegen, namen alle vrouwen de wijk en bleven de mannen achter zonder seks en mét schreeuwende kinderen. Een bekend literair voorbeeld is Lysistrata, de komedie van Aristophanes waarin vrouwen hun echtgenoten seks ontzegden tot zij de oorlog afbliezen. Er is een handjevol hedendaagse voorbeelden bekend van succesvolle seksstakingen: in een afgelegen stad in Colombia wist de ‘beweging van de gekruiste benen’ de bouw van wegen af te dwingen met een 112 dagen durende seksstaking, en in 2009 wisten de vrouwen en vriendinnen van twistende regeringsfacties in Kenia een verzoening te bewerkstelligen met hun tijdelijke celibaat.
8. Solidariteitsstaking
Bij een solidariteitsstaking leggen werknemers hun werk neer om solidariteit te tonen met een andere groep stakers, ook al hebben ze zelf geen directe belangen in het conflict. Door andere stakers te steunen, hopen ze de machtsverhoudingen te veranderen en laten ze zien dat ze als werknemers in verschillende sectoren dezelfde strijd voeren tegen oneerlijke werkomstandigheden. Bovendien kan een overwinning voor één groep later positieve effecten hebben voor anderen, zoals betere loonstandaarden of arbeidsrechten die breder worden ingevoerd. Soms is het ook een kwestie van wederkerigheid: vandaag help je collega’s in een andere sector, en morgen staan zij klaar als jij problemen hebt. Je ziet solidariteitsstakingen meestal als een conflict zo ernstig is dat extra spierballen nodig zijn. Een solidariteitsstaking vergroot de impact van de oorspronkelijke staking en versterkt de onderhandelingspositie. In 2014 gaven werkers van de Rotterdamse kolenwasserij Enerco gehoor aan een oproep om de ‘besmette’ vracht van een schip van havenbedrijf Rietlanden, waartegen gestaakt werd, niet te lossen. Enerco ging in beroep, maar de Hoge Raad verklaarde dat het legaal is voor vakbonden om klanten of leveranciers van het bedrijf waartegen ze staken op te roepen tot solidariteitsacties. Het voorbehoud is wel dat er geen ‘onevenredige schade’ geleden wordt.
9. Wilde staking
Soms kunnen werkers niet wachten op de tussenkomst van de vakbond, maar leggen ze spontaan het werk neer, zonder officiële organisatie. Wilde stakingen gebeuren meestal in situaties van acuut ongenoegen, bijvoorbeeld als er een plotseling conflict ontstaat met de werkgever, of omdat de werkers ontevreden zijn met hoe de vakbond voor hun belangen opkomt. Zo hielden de Rotterdamse havenarbeiders in 1970 de grootste naoorlogse staking, die drie weken duurde, en niet gesteund werd door de vakbond. In 2022 legde bagagepersoneel van de KLM spontaan hun werk neer op de eerste dag van de meivakantie, nadat ze te horen hadden gekregen dat het bedrijf een deel van het werk zou gaan uitbesteden, in plaats van iets te doen aan wat volgens de werkers en de bonden de oorzaak van het personeelstekort was: de slechte arbeidsvoorwaarden. Het voordeel van een wilde staking is dat het snel en zonder bureaucratie gebeurt, maar het is vaak juridisch kwetsbaar en kan leiden tot ontslagen of disciplinaire maatregelen. Daarnaast is er voor ‘wilde stakers’ geen stakingsuitkering.
10. Algemene staking
Het zware geschut van de vakbeweging. Hierbij leggen werknemers uit verschillende sectoren tegelijk het werk neer, vaak om een politiek doel te bereiken of om grootschalige veranderingen af te dwingen. Het is dus geen conflict tussen één bedrijf en zijn werknemers, waarbij andere werkers zich solidair betonen, maar een bredere sociale of economische strijd, zoals tegen bezuinigingen of politieke besluiten. Nederland heeft verschillende algemene stakingen gekend. In 1903 protesteerden arbeiders massaal tegen een wet die het stakingsrecht inperkte, de zogenaamde ‘worgwetten.’ De staking begon bij de spoorwegen en sloeg na enkele dagen over naar andere bedrijfstakken. Dit was de aanleiding voor het iconische beeld van Albert Hahn, waar de cover van dit nummer op gebaseerd is. De bijbehorende leus ‘gans het raderwerk staat stil als uw machtige arm het wil’ legde de vinger op de zere plek: de bezittende klasse reageerde hysterisch en riep op tot hard optreden. Dat kwam er: het leger beëindigde de staking met geweld en zo’n 3000 mensen verloren hun banen. Ook de februaristaking was een algemene staking, net als de meerdaagse staking van 1944 die in Twente begon, tegen de strafmaatregel van de bezetter voor de voormalige soldaten van het Nederlandse leger.
Hannah van Binsbergen was oprichtend hoofdredacteur van Jacobin Nederland.
Jouke Huijzer is de nieuwe hoofdredacteur van Jacobin Nederland.
