Eind vorige week en na verschillende vertragingen is eindelijk een eerste lading donaties van het apenpokken- of mpoxvaccin aangekomen in de Democratische Republiek Congo (DRC). Hoewel de grote farmaceutische bedrijven en de westerse regeringen die al twee jaar lang hun voorraden van deze vaccins onder zich houden, allicht nu proberen om er PR-succesje van te maken, legt de hele crisis in werkelijkheid de diep neokoloniale aard van het wereldwijde gezondheidssysteem bloot.
Van de COVID-19 pandemie hadden we moeten leren dat de ongelijkheid die de productie en levering van medische behandelingen bepaalt dodelijke gevolgen heeft. Toch verzetten degenen die profiteren van de status quo zich nog steeds tegen de noodzakelijke hervorming. Zolang het huidige systeem blijft bestaan, zal het wereldwijd een ernstig gevaar voor de volksgezondheid vormen.
Fopsolidariteit
Paul Chaplin is de CEO van Bavarian Nordic, het bedrijf dat eigenaar is van het Jynneos-vaccin waarvan is aangetoond dat het het meest effectief is tegen mpox. Hij verklaarde dat hij er trots op was dat hij aan de dringende gezondheidsbehoeften in de DRC kon voldoen. Stella Kyriakides, Eurocommissaris voor gezondheid en voedselveiligheid, verklaarde dat de EU blij was ‘in een partnerschap en in mondiale solidariteit’ met Afrika te kunnen opereren.
Met ongeveer 100.000 doses was deze eerste donatie van mpoxvaccins in de DRC echter maar een fractie van de drie miljoen doses die het land zegt nodig te hebben. Het kwam ook nadat verschillende geplande leveringen uit de Verenigde Staten waren vertraagd en anderhalf jaar nadat het Centraal-Afrikaanse land de uitbraak tot epidemie had verklaard. In die tijd hebben de Verenigde Staten een enorme voorraad van het medicijn aangelegd, nadat ze plannen hadden gemaakt om halverwege vorig jaar zeven miljoen doses op voorraad te hebben.
Het was al duidelijk dat het ‘donatiemodel’ voor de levering van vaccins niet werkt voor landen in het mondiale Zuiden. Keer op keer zagen we het tijdens gezondheidscrises rampzalig falen. Nooit was het erger dan tijdens de COVID-19 pandemie: CEO’s van farmaconcerns harkten toen enorme winsten binnen door bijna uitsluitend te verkopen aan landen met hogere inkomens, die vervolgens enorme hoeveelheden vaccins oppotten.
Tegen de tijd dat sommige mensen in het Verenigd Koninkrijk hun boostervaccin voor COVID-19 kregen, zat driekwart van de gezondheidswerkers in Afrika nog op hun eerste dosis te wachten. Meer dan een miljoen mensen in lage- en middeninkomenslanden verloren hun leven omdat die delen van de wereld voor de levering van vaccins geen prioriteit kregen. Het lijkt duidelijk dat deze gevaarlijke dynamiek weer opspeelt, nu er pas nadat mpox ook voor westerse landen een bedreiging vormt actie wordt ondernomen.
Een kapot model
Het donatiemodel stelt farmaceutische bedrijven in staat om hun winsten te maximaliseren, omdat rijke landen vaak doses kopen tegen ruwweg de marktprijs voordat ze deze verpakken voor landen met lagere inkomens. In een wereld waar het nieuws vluchtig is, kunnen deze bedrijven en de landen die hun vaccins kopen zich ook opstellen als broedplaatsen voor geavanceerde wetenschap voor het welzijn van wereld, waarbij ‘liefdadigheidsprogramma’s’ de behoefte aan fundamentelere verandering verdoezelen.
Hoewel Bavarian Nordic zegt zelf 40.000 mpoxvaccins te hebben gedoneerd, is het bedrijf duidelijk geweest dat het verwacht dat rijkere landen en instellingen zullen bijspringen om aan de vraag te voldoen. Het bedrijf vraagt naar verluidt 200 dollar per patiënt voor de dubbele dosis die nodig is, ook al is dit vaccin ontwikkeld met veel geld van de Amerikaanse belastingbetaler en zijn er vergelijkbare vaccins op de markt voor minder dan 3% van de prijs.
Deze wetten onderdrukken de productie in het mondiale Zuiden en maken landen afhankelijk van spelers in het mondiale Noorden.
Zonder twijfel zijn er nu meer donaties nodig. Maar dat mag geen dekmantel zijn om onze ogen te sluiten voor de eisen van mensen in het mondiale Zuiden die al tientallen jaren campagne voeren tegen onrechtvaardige wereldwijde handelswetten. Deze wetten onderdrukken de productie in het mondiale Zuiden en maken landen afhankelijk van spelers in het mondiale Noorden.
De kern van dit kapotte model wordt gevormd door een aantal regressieve intellectuele eigendomsregels die farmaceutische bedrijven in staat stellen om levensreddende medische apparatuur te monopoliseren. Deze regels, die zijn vastgelegd in het document dat bekend staat als TRIPS (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights), komen voort uit de lobby van Amerikaanse farmaceutische bedrijven die de concurrentie van de opkomende medicijnenindustrie in nieuwe onafhankelijke koloniën een halt wilden toeroepen.
Deze regels, die in 1995 werden ingesteld door de Wereldhandelsorganisatie, maakten het veel moeilijker voor andere landen om een industrie voor medicijnenproductie op te bouwen. Hierdoor werd de dominantie van de Amerikaanse en Europese markt verstevigd. Deze controle had rampzalige gevolgen: van de beslissing van farmaceutische bedrijven om het grootste deel van Afrika door middel van hoge prijzen de toegang tot HIV-behandeling onmogelijk te maken, tot de gewoonte van de industrie om ziektes te negeren totdat ze voor het mondiale Noorden een bedreiging vormen.
Groeiend verzet
Dit is de status quo waartegen landen in het mondiale Zuiden protesteren, terwijl machtige gevestigde belangen vechten om deze te handhaven. De mpox-uitbraak vindt plaats tijdens de onderhandelingen over een nieuwe wereldwijde pandemieovereenkomst, die in theorie een antwoord moet bieden op de lessen van COVID-19 en de rampzalige ongelijkheid die daarbij aan het licht kwam.
Landen met lagere inkomens eisen actie en investeringen voor de overdracht van technologie voor de productie van medicijnen, evenals een einde aan de patentmonopolies van Big Pharma tijdens toekomstige crises.
Er moeten substantiële investeringen en technologieoverdracht vanuit rijke landen naar het mondiale Zuiden plaatsvinden. Daar is enorme politieke druk voor nodig, ook vanuit het mondiale Noorden.
Het is onvermijdelijk dat de industrie en haar investeerders in de Verenigde Staten en Europa elke maatregel die tanden zou hebben, proberen tegen te houden. Toch wordt de legitimiteit van de status quo geleidelijk ondermijnd.
Dit wordt duidelijker door het feit dat veel landen nu het heft in eigen handen nemen. Dit jaar gaf de linkse regering van Colombia een dwanglicentie af om de weg vrij te maken voor goedkopere generieke versies van dolutegravir, een belangrijk hiv-medicijn.
Een andere tegenactie van het intellectuele eigendomsregime komt van een baanbrekend nieuw programma dat mRNA-vaccins wil ontwikkelen. Met steun van de Wereldgezondheidsorganisatie werken een Zuid-Afrikaans biotechbedrijf en een Braziliaans publiek wetenschappelijk onderzoeksinstituut aan de ontwikkeling van vaccins voor ziekten die vooral mensen in het mondiale Zuiden treffen. Vervolgens zullen ze hun werk, met patenten en al, delen met vijftien landen met een laag of gemiddeld inkomen.
Initiatieven als deze komen onder zware druk te staan van de farmaceutische industrie, waarbij de Britse multinationals GSK en ViiV de dwanglicentie van de Colombiaanse overheid aanvechten bij de rechtbank. Farmaceutische lobbyisten adviseerden investeerders op een gegeven moment om het Zuid-Afrikaanse mRNA-programma op te geven en het maken van vaccins in Afrika over te laten aan een Europees bedrijf. Toch hebben zowel de Colombiaanse overheid als het mRNA-vaccinprogramma tot nu toe voet bij stuk gehouden.
Wat mpox betreft, pleiten producenten in het mondiale Zuiden ook voor vooruitgang. Slechts enkele weken nadat een ambtenaar van Bavarian Nordic suggereerde dat de productie van zijn vaccin in Afrika ‘technisch onhaalbaar’ zou zijn, meldde een Zuid-Afrikaans bedrijf dat het begonnen was met onderhandelingen om vaccins tegen het virus te produceren.
Noodzakelijke verandering
Als deze initiatieven meer willen zijn dan barsten in het systeem, dan zullen er substantiële investeringen en technologieoverdracht vanuit rijke landen naar het mondiale Zuiden nodig zijn. Er is enorme politieke druk nodig om dit te bereiken, zeker in de landen die het meest direct getroffen zijn, maar ook in het mondiale Noorden.
Solidariteit met degenen die het ergst getroffen worden door de huidige situatie zou reden genoeg moeten zijn om in actie te komen. Maar het zou voor ons ook zo klaar als een klontje moeten zijn dat we een gezamenlijk belang hebben om het op te nemen tegen een farmaceutisch systeem waarvan de belangrijkste spelers verantwoording moeten afleggen aan hun aandeelhouders in plaats van aan de mensen die afhankelijk zijn van hun producten.
We zagen dit duidelijk tijdens de pandemie, toen de wurggreep van farmaceutische bedrijven over de productie en de druppelsgewijze levering van vaccins COVID-19 meer kans gaven om zich te verspreiden en te muteren, waardoor de wereldwijde gezondheidscrisis voor iedereen werd verlengd en verergerd. We zien het ook in de zware druk die farmaceutische monopolies uitoefenen op onze gezondheidsbudgetten.
Regeringen en grote bedrijven geven zichzelf nu schouderklopjes voor het leveren van een klein deel van de mpoxvaccins dat nodig is om mensen in de DRC en aangrenzende landen te beschermen. Het is duidelijk dat de oude, neokoloniale vormen van liefdadigheid en bijsleutelen in de marge niet zullen volstaan.
Activisten en gezondheidswerkers in het mondiale Zuiden eisen veel meer: een omverwerping van het hele systeem dat is opgebouwd in het belang van Big Pharma. Het is in ons aller belang dat zij winnen.
Tim Bierly is campaigner bij Global Justice Now
Vertaling: Tina Hoenderdos
