Met het boek Voyage en Icarie [Reis naar Ikaria, red.] deed de socialistische publicist Étienne Cabet in 1840 een poging om zijn visie op het communisme in romanvorm te presenteren. Het waren de hoogtijdagen van socialistische utopieën: de woorden ‘socialisme’ en ‘communisme’ raakten voor het eerst in omloop en Karl Marx en Friedrich Engels hadden ze nog niet veel nuchterder benaderd in teksten als het Communistisch Manifest.
In die tijd zette utopische literatuur soms ook aan tot experimenten in de echte wereld. Cabet schreef niet alleen een boek over zijn denkbeeldige Ikaria – het land waar Ikaros volgens de Griekse mythologie op ‘de vleugels van het verlangen’ naartoe vloog – hij probeerde ook echte ‘Ikarische’ koloniën te stichten in de VS. Hier moesten de communistische idealen in de praktijk worden gebracht. Zonder succes overigens: in de nederzettingen kwam het tot onenigheden en Cabet zelf werd als te autoritair ervaren. Een handjevol Ikarische communes wist een paar decennia te overleven, totdat de laatste eind 19e eeuw werd opgeheven.
In 1947/48, tijdens de Griekse burgeroorlog, werden ongeveer 14.000 communisten naar Ikaria verbannen – de lokale bevolking van ongeveer 11.000 mensen verwelkomde hen met open armen.
Blauwe zone
Maar hoe zit het met het echte Ikaria, het Griekse eiland in het oosten van de Egeïsche Zee, tien zeemijlen ten zuidwesten van Samos? Nog geen 255 vierkante kilometer groot is het, voornamelijk bergachtig en het heeft ongeveer 8.300 inwoners. In tegenstelling tot de Cycladen, Rhodos, Corfu en Kreta is Ikaria geen bijzonder populaire toeristische bestemming, ook al komen er van tijd tot tijd wel gasten. Het is vooral voor sociale wetenschappers een soort utopie. Het eiland is een van de vijf ‘blauwe zones’ – plaatsen waar het niet ongewoon is dat mensen langer dan honderd jaar leven. De andere zijn Loma Linda in Californië, Nicoya in Costa Rica, het Italiaanse eiland Sardinië en Okinawa in Japan.
Stamatis Moraitis, een Tweede Wereldoorlog-veteraan uit Ikaria, verruilde het eiland in 1943 voor de VS. Toen bij hem in 1976 terminale longkanker werd geconstateerd, besloot hij terug te keren naar zijn geboorte-eiland om daar te sterven – een begrafenis is op Ikaria veel goedkoper, dus zo dacht hij zijn familie geld te kunnen besparen. Maar na zijn terugkeer begon hij op te knappen. Hij leefde nog bijna vier decennia, tot hij in 2013 op 98-jarige leeftijd overleed (of misschien was hij 102 geworden; er was geen geboorteakte en hijzelf kon zich zijn geboortejaar niet herinneren). Zijn vrouw, die ongeveer even oud was, was net een jaar eerder overleden.
De hoge levensverwachting op Ikaria is het onderwerp van de Ikaria Study, een gezamenlijk onderzoeksproject onder leiding van professor Christodoulos Stefanidis van de medische faculteit van de Universiteit van Athene. De resultaten lijken enkele theorieën over de bijzondere levensduur op het eiland te bevestigen. Ten eerste moet het mediterrane dieet worden genoemd, met zijn hoge consumptie van olijfolie, fruit en groenten en beperkte consumptie van vlees, vis, wijn en koffie. Daarnaast maakt lichaamsbeweging in de buitenlucht deel uit van het dagelijks leven: de meeste mensen lopen overal naartoe en velen brengen hun dagen door met tuinieren. In het algemeen is het levenstempo ontspannen – een middagdutje heeft nog nooit iemand kwaad gedaan. En, last but not least, er heerst op het eiland een sterk gevoel van saamhorigheid en gemeenschap.
Gezonde communisten
Maar misschien is er nog een andere reden: Ikaria heeft een zeer sterke communistische traditie. Bij de parlementsverkiezingen van juni 2023 kreeg de Communistische Partij van Griekenland (KKE) 36 procent van de stemmen. Dat is geen nieuw fenomeen: een snelle blik op de verkiezingsuitslag door de jaren heen laat zien dat de KKE vaak de leidende politieke kracht op het eiland was. (Overigens was een van de oudste kiezers van het land bij de meest recente verkiezingen de 104-jarige Zaharias Pyroudis, een communistische veteraan die al zijn hele leven op Ikaria woont.)
Tijdens de Tweede Wereldoorlog, tijdens de Duitse en vooral Italiaanse bezetting, leed de bevolking van Ikaria honger. De bevolking wendde zich tot het Nationaal Bevrijdingsfront voor hulp en startte een fase van lokale zelforganisatie en zelfvoorziening. In 1947/48, tijdens de Griekse burgeroorlog, werden ongeveer 14.000 communisten naar Ikaria verbannen – de lokale bevolking van ongeveer 11.000 mensen verwelkomde hen met open armen. Dit sterke gevoel van solidariteit hield tijdens deze gewelddadige periode aan. Ondanks herhaaldelijke huiszoekingen en invallen door de politie en het leger, slaagde een groep van acht gezochte communisten erin om op het eiland te overleven, tot ze Ikaria in 1955 verlieten. Een van hen, Antonis Kalampogias, keerde in 1968 tijdens de dictatuur van het kolonelsregime illegaal terug om met de wederopbouw van de communistische organisaties in Griekenland te helpen.
Wat is het geheim van een lang leven? Natuurlijk kan het iets te maken hebben met een gezond dieet. Maar misschien ook een beetje met het leven en de strijd voor het communisme, dat de moeite waard is.
Panagiotis Sotiris werkt als journalist in Athene en doceert aan de Open Universiteit van Griekenland. Hij is redacteur van Historical Materialism.
Vertaling: Tina Hoenderdos
(Beeld: Uitzicht op Ikaria. Bron: Wikimedia Commons)
